नेपालमा टिकटक प्रतिबन्ध : आलोचनात्मक विश्लेषण

काठमाडौं । हालै बसेको मन्त्रिपरिषद् बैठकमा ‘सामाजिक एवम् पारिवारिक सद्भाव’ लाई जोगाउन देशका २२ लाख प्रयोगकर्तामा टिकटक प्रतिबन्ध लगाउने घोषणा गरेको छ । अधिकारीहरूले सबै सामाजिक सञ्जालहरूमा सामग्री नियमन कडा गर्ने निर्देशन जारी गरेको केही दिनपछि यो व्यापक कदम आएको हो ।

त्यहाँ सधैँ एक सिक्काका दुई पाटा छन् र त्यहाँ सधैँ हरेक परिस्थितिको फरक दृष्टिकोण छन् । नेपालमा टिकटकलाई प्रतिबन्ध लगाउने बारेमा राय फरक हुन सक्छ, यहाँ प्लेटफर्ममा राष्ट्रव्यापी प्रतिबन्ध लागू गर्नेविरूद्ध केही सामान्य तर्कहरू छन् ।

अभिव्यक्ति र वाक् स्वतन्त्रताः एक प्रतिबन्ध
टिकटक अभिव्यक्ति र अभिव्यक्ति स्वतन्त्रताको पहिलो संशोधन अधिकार उल्लङ्घनको रूपमा हेर्नेहरू पनि छन् । प्रयोगकर्ताहरूले प्रायः मनोरञ्जनदेखि लिएर सामाजिक र राजनीतिक टिप्पणीसम्मको सामग्री सिर्जना र साझेदारी गर्छन् र प्रतिबन्धले यो रचनात्मक र अभिव्यक्त आउटलेटलाई सीमित गरेको रूपमा देख्न सकिन्छ ।

आर्थिक प्रभाव : नेपालमा टिकटकको महत्वपूर्ण उपस्थिति छ । धेरै सामग्री निर्माताहरू र व्यवसायहरू स्टार्टअप व्यवसाय, साना र मझौला उद्योग, मार्केटिङ र ब्रान्ड प्रवर्द्धनका लागि नेपालीहरू यही प्लेटफर्ममा निर्भर थिए । प्रतिबन्धले नकारात्मक आर्थिक नतिजा पनि पार्न सक्छन् । रोजगारीका अवसरहरू, विज्ञापन राजस्व र आम्दानीका लागि प्लेटफर्ममा निर्भर व्यक्तिहरूको जीविकालाई असर गर्न सक्छ ।

सेन्सरसिपका सरोकारहरू: टिकटकमाथि लगाइएको प्रतिबन्धलाई सेन्सरसिपको रूपमा हेर्न सकिन्छ, जहाँ सरकारले लोकप्रिय प्लेटफर्म र यसको सामग्रीमा पहुँचको प्रतिबन्ध लगाएको छ । आलोचकहरूले यो तर्क गर्छन् कि यसले अनलाइन स्पेस र सूचना साझेदारीमा सरकारी नियन्त्रणको लागि उदाहरण सेट गरेको छ ।

प्रतिबन्धको प्रभावकारिताः कतिपयले टिकटकलाई प्रतिबन्ध लगाउनाले डेटा सुरक्षा वा गोपनीयता मुद्दाहरूमा प्रभावकारी रूपमा सम्बोधन गर्न नसक्ने तर्क गरेका छन् । प्रतिबन्धले प्रयोगकर्ताहरूलाई वैकल्पिक प्लेटफर्म खोज्नुपर्ने बाध्यताले निम्त्याउन सक्ने सम्भावित समस्या र त्यसमा हुने जोखिमको बारेमा पनि तर्क गरेका छन् ।

ग्लोबल कम्युनिकेसन र अन्तर्क्रियाः टिकटकले विश्वभरका प्रयोगकर्ताहरूलाई अन्तर–सांस्कृतिक समझ र सञ्चारलाई बढावा दिँदै, एकअर्कासँग जोडिन र संलग्न हुन अनुमति दिन्छ । प्लेटफर्ममा प्रतिबन्ध लगाउनाले अन्तर्राष्ट्रिय विचार र अनुभवको आदानप्रदानमा बाधा पुग्न सक्नेतर्फ सरोकारवालाहरूको चेतावनी छ ।

अभिभावकीय उत्तरदायित्वः टिकटकजस्ता प्लेटफर्महरूको सुरक्षित र उपयुक्त प्रयोग सुनिश्चित गर्ने जिम्मेवारी राज्यका अभिभावकहरूको हो भनी आलोचकहरूको तर्क छ । प्रयोगकर्ताहरूलाई सम्भावित जोखिमहरूको बारेमा शिक्षा दिन र तिनीहरूलाई जिम्मेवार अनलाइन व्यवहारमा नियमन र मार्गदर्शन गर्न पूर्णरूपमा प्रतिबन्ध लगाउनुभन्दा बढी प्रभावकारी हुन सक्ने उनीहरूको तर्क छ ।

प्रविधिमा नवप्रवर्तन र प्रतिस्पर्धाः टिकटकलाई प्रतिबन्ध लगाउनाले लोकप्रिय सोसल मिडिया प्लेटफर्महरू प्रतिबन्धको लागि उदाहरण सेट गरेर टेक उद्योगमा नवाचारलाई रोक्न सक्छ । यसले बजारमा स्वस्थ प्रतिस्पर्धालाई पनि सीमित गर्छ, सम्भावितरूपमा नयाँ र सुधारिएको प्लेटफर्महरूको विकासमा बाधा पुर्याउँछ ।

सम्भावित समाधानहरूः टिकटक पहुँच गर्न चाहने प्रयोगकर्ताहरूले प्रतिबन्धलाई बाइपास गर्न भर्चुअल प्राइभेट नेटवर्कहरू वा अन्य विधिहरू प्रयोग गर्न सक्छन्, यसले अभिप्रेरित लक्ष्यहरू प्राप्त गर्न र प्रतिबन्धलाई कम प्रभावकारी बनाउन सहयोग मिल्छ । ।

सहयोग र रचनात्मकताः टिकटक रचनात्मक सहयोगको लागि प्लेटफर्म भएको छ, जसले प्रयोगकर्ताहरूलाई चुनौती र अन्य अन्तक्र्रियात्मक सामग्रीमा संलग्न हुन अनुमति दिन्छ । प्रतिबन्धले रचनात्मक अभिव्यक्ति र साझा अनुभवहरूको यी रूपलाई अवरोध सिर्जना गर्छ ।

नवाचारसँग राष्ट्रिय सुरक्षा सन्तुलनः डाटा गोपनीयता र राष्ट्रिय सुरक्षाको बारेमा चिन्ताहरू आवश्यक भए तापनि आलोचकहरूले नवाचार, प्रविधि र अन्तर्राष्ट्रिय सहयोगलाई समर्थन गर्दै यी चिन्तालाई सम्बोधन गर्ने सन्तुलित दृष्टिकोण हुनु आवश्यक रहेको तर्क गर्छन् । यो नोट गर्न महत्वपूर्ण छ कि यी तर्कहरूले दृष्टिकोणको दायरालाई प्रतिनिधित्व गर्दछ र टिकटकलाई प्रतिबन्ध लगाउने वा नगर्ने निर्णयमा कानुनी, प्राविधिक, आर्थिक र सामाजिक विचारहरूको जटिल अन्तत्र्रिmया भएको भए अतिउत्तम हुने थियो भन्ने अभिमत राख्नेहरू छन् ।

व्यक्तिगतरूपमा म गर्वका साथ स्वीकार गर्दछु कि मैले कुनै पनि टिकटक भिडियोहरू डाउनलोड गरेको वा हेरेको छैन । मैले चिनेजानेका भिडियोहरू भेटेको छु तर म आफैँलाई त्यस्ता भिडियोहरू हेर्नका लागि मनले मान्दैन ।

म टिकटकको संसार र यससँग सम्बन्धित प्रवृत्तिबाट बेखबर छु । तर ती सबै भनेको मेरो दृष्टिकोण मात्र हो । यहाँ मानिसहरू छन्, जो वास्तवमै एपको आनन्द लिन्छन् र सार्वजनिक दृश्यमा आफ्नो प्रतिभा व्यक्त गर्न मन पराउँछन् ।

वास्तवमा धेरैका लागि यो सेलिब्रेटी महसुस गर्ने मौका हुन सक्छ र यो वास्तवमा त्यस्तै हुन्छ । त्यहाँ केही गलत छैन । यो मेरो बाटो नभएकोले यो अरू कसैको बाटो हुनुहुँदैन भन्ने होइन । तर फेरि धेरै थोरै मानव चरमपन्थीहरूको कारणले गर्दा सधैँ ठूलो निराशाको कारण निस्कन्छ । टिकटकलाई यति हदसम्म पु¥यायो कि यसमा कुनै विधा बाँकी थिएन ।

स्पष्टरूपमा यसले बाल दुर्व्यवहारदेखि अश्लील कुराकानीदेखि जनावरको क्रूरतासम्म सबै फिचर ग-यो र योभन्दा पनि अविश्वसनीय कि मानिसहरूले टिकटक भिडियोहरू बनाएका छन् । सुरुमा सेल्फीको सोच कस्तो थियो ? ठीक त्यस्तै अहिले टिकटकको क्रेज बढेको छ ।

हालैको मन्त्रिपरिषद्को बैठकमा सञ्चार तथा सूचना प्रविधिमन्त्रीले टिकटकले ‘हाम्रो सामाजिक सद्भाव, पारिवारिक संरचना र पारिवारिक सम्बन्धमा बाधा पु-याइरहेको’ बताइन् । नेपाल सरकारले टिकटकमा धेरैपटक सम्पर्क गरेको बताएको थियो तर कम्पनीले सामग्रीको बारेमा उनीहरूको चिन्तालाई सम्बोधन गर्न अस्वीकार गर्यो भनिन्छ ।

सरकारले सामाजिक सञ्जाल प्लेटफर्महरूका लागि निषेधित सामग्रीको रूपरेखामा निर्देशन जारी ग-यो, जसमा घृणायुक्त भाषण, यौन शोषण र लागुपदार्थको प्रचार, नक्कली समाचार, आतंकवाद–सम्बन्धित सन्देशहरू र सहमतिविना पोस्ट गरिएका निजी फोटोहरू समावेश छन् । सबै सामाजिक सञ्जाल कम्पनीहरूलाई नेपालमा सम्पर्क कार्यालयहरू खोल्न आदेश दिइएको छ ताकि उनीहरूले सार्वजनिक सरोकारहरूलाई अझ राम्रोसँग सम्बोधन गर्न र अपमानजनक सामग्री हटाउन सकून् ।

फेसबुक, एक्स र इन्स्टाग्रामजस्ता प्राविधिक दिग्गजहरू, जसलाई अब नेपालमा कार्यालयहरू स्थापना गर्न वा प्रतिनिधि नियुक्त गर्न तीन महिना छ र सूचना तथा सञ्चार प्रविधि मन्त्रालयमा दर्ता गर्न आवश्यक छ वा टिकटकजस्तै बन्दको सामना गर्नुपर्ने हुन्छ ।

महामारीको समयमा विश्वव्यापी लोकप्रियता बढेको चिनियाँ स्वामित्वको एपले चीनको प्रभावबाट सचेत रहेका सरकारहरूबीच विश्वभर नियामक अवरोधहरूको सामना गरेको छ । चीनसँग लामो समयदेखिको क्षेत्रीय विवाद बढ्दै गएपछि भारतमा सन् २०२० देखि प्रतिबन्ध लगाइएको छ । सामाजिक सञ्जालको दुरुपयोग गर्नेलाई निरुत्साहित गर्न नियमन आवश्यक छ तर नियमको नाममा बन्द गर्नु सरासर गलत हो भन्ने अभिमत राख्नेहरू पनि छन् ।

आर्मेनिया अक्टोबर २०२० मा अर्मेनियाका टिकटक प्रयोगकर्ताहरूले एपको कार्यक्षमता गुमाएको रिपोर्ट गरे । यद्यपि, यो २०२० मा गलत जानकारी फैलाउन अजरबैजानी स्रोतहरूद्वारा एपको प्रयोगको प्रतिक्रियामा आर्मेनियाली सरकारले कुनै हस्तक्षेपको परिणाम हो वा होइन भन्ने पुष्टि भएको छैन ।

भारतमा इन्टरनेट सेन्सरसिप २०१९ प्रतिबन्ध ३ अप्रिल २०१९ मा, मद्रास उच्च अदालतले एक जनहित याचिकाको सुनुवाई गर्दा भारत सरकारलाई एपलाई प्रतिबन्ध लगाउन भन्यो । यसले ‘पोर्नोग्राफीलाई प्रोत्साहन दिन्छ’ र ‘अनुपयुक्त सामग्री’ देखाउँछ भनियो । अदालतले एप प्रयोग गर्ने नाबालिगहरू यौन शिकारीहरूद्वारा लक्षित हुने जोखिममा रहेको पनि उल्लेख गरेको छ । अदालतले प्रसारण मिडियालाई ती भिडियोहरूमध्ये कुनै पनि एपबाट प्रसारण नगर्न भन्यो । टिकटकका प्रवक्ताले भने कि उनीहरूले स्थानीय कानुनको पालना गरिरहेका थिए र उनीहरूले कारबाहीअघि अदालतको आदेशको प्रति पर्खिरहेका थिए । १७ अप्रिलमा गुगल र एप्पल दुवैले गुगल प्ले र एप स्टोरबाट टिकटक हटाए । जसरी अदालतले प्रतिबन्धलाई पुनर्विचार गर्न अस्वीकार ग¥यो, कम्पनीले उनीहरूले आफ्नो सामग्री नीति र दिशानिर्देशहरू उल्लङ्घन गर्ने छ मिलियनभन्दा बढी भिडियोहरू हटाएको बताए ।

इरान टिकटकका नियमहरू र इरानी सेन्सरसिप दुवैका कारण इरानीहरूले टिकटकमा पहुँच पु-याउन सक्दैनन् । जोर्डन डिसेम्बर १७, २०२२ मा जोर्डनले टिकटकविरुद्ध अस्थायी प्रतिबन्धको घोषणा ग-यो, प्रदर्शनकारीहरूसँगको झडपमा एक पुलिस अधिकारीको मृत्यु पछि यो प्रतिबन्ध लगाइएको थियो ।

टिकटक प्रतिबन्धको बारेमा तपाईँको राय के छ ?
एकातिर यो सरकारहरूको पहुँचमा अभिव्यक्ति स्वतन्त्रता र सूचनाको स्वतन्त्रता छ । अर्कोतर्फ टिकटकले यसको नकारात्मक पक्षलाई देखाएको छ । टिकटकले छोटो समयमा धेरै प्रयोगकर्ताहरू जम्मा गरेको छ । प्रतिबन्ध लगाउनुपर्ने कारणमा मुख्य भनेको लत हो । टिकटकमा छिट्टै लत बस्ने गर्छ । एकपटक तपाईंले यसलाई प्रयोग गर्न थाल्नुभयो भने, यसलाई छोड्न धेरै गाह्रो हुन्छ । अर्काे हो समयको बर्बादी । यसले केवल तपाईको समय बर्बाद मात्रै गर्दैन, आफ्नो महत्वपूर्ण काम बिर्साउने काम पनि गर्ने गर्छ । यसले हाम्रो महत्वपूर्ण काममा धेरै योगदान गर्छ जस्तो लाग्दैन । यो धेरै अनुत्पादक छ, भल्गर छ । टिकटकमा केही भिडियोहरू धेरै अश्लील र बच्चाहरूका लागि अनुपयुक्त छन् । माथि उल्लिखित कारणहरूभन्दा धेरै कारणहरू हुन सक्छन् ।

आफ्नो समयलाई फलदायी रूपमा प्रयोग गर्न हार्दिक अनुरोध गर्नेहरू पनि छन् । एकपटक खेर गएको समय फिर्ता आउन सक्दैन । समय पैसाभन्दा धेरै मूल्यवान् छ किनकि एकपटक खेर गएपछि त्यो फिर्ता आउन सक्दैन । धेरै देशहरू विशेषगरी आयरल्यान्ड र इटालीले सामाजिक सञ्जाल साइटले राष्ट्रिय सुरक्षामा खतरा पारेको छ कि छैन भनेर अनुसन्धान सुरु गरेका छन् ।

पाकिस्तान, बंगलादेश र मध्यपूर्वका देशहरू टिकटक सामग्री र केही प्रकारको गोपनीयता आक्रमणको बारेमा चिन्तित छन् । नतिजाको रूपमा, एपका सिर्जनाकर्ताहरूले कार्यक्रमलाई सफा र परिवार–अनुकूल राख्न हर प्रयास गर्छन् । टिकटक अझै पनि भारतमा प्रतिबन्धित छ किनभने भारत सरकारले सुरक्षाको बारेमा चिन्तित थियो र साइटका साथै अन्य ५९ चिनियाँ अनुप्रयोगहरू प्रतिबन्ध लगाएको थियो । साथै, केही मानिसहरूले टिकटक २०२२ मा मेटाउन सक्ने सुझाव दिन्छन् । तर त्यो साँचो होइन । वास्तवमा समय बित्दै जाँदा एपले अझ लोकप्रियता प्राप्त गर्न पनि सक्छ ।