भविष्य निर्माणमा दूरसञ्चारको भूमिका

काठमाडौं । हिमालयको मुटुमा बसेको नेपालले हालैका दशकहरूमा उल्लेखनीय परिवर्तनहरू पार गरेको छ । जुन देशमा भएको हालसम्मको दूरसञ्चारमा भएको प्रगतिले यसको सामाजिक–आर्थिक परिदृश्यलाई आकार दिन महत्वपूर्ण भूमिका खेलेको देखिन्छ । यस अर्थले भन्ने नै हो भने राष्ट्रमा दूरसञ्चारको यात्रा, यसको विनम्र सुरुवातदेखि कनेक्टिभिटीको हालको अवस्था र यसले नेपाली समाजका विभिन्न पक्षहरूमा परेको गहिरो प्रभावको अन्वेषण गर्दछ । जुन ऐतिहासिक पाटोलाई अवलोकन गर्ने नै हो भने पनि देशमा दूरसञ्चारको सुरुवात २०औँ शताब्दीको सुरुमा काठमाडौंमा पहिलो टेलिफोन लाइनको स्थापना भएको थियो । यद्यपि, १९९० को सुरुवातसम्म प्रगति सुस्त रह्यो । जब देशले महत्वपूर्ण राजनीतिक परिवर्तनहरू पार गर्यो र निरपेक्ष राजतन्त्रबाट संवैधानिक राजतन्त्रमा परिवर्तन भयो । त्यसपछि राष्ट्रमा उदारीकरण र प्राविधिक छलाङ मार्न सफल भएको थियो । जसरी सन् १९९० को दशकको मध्यमा दूरसञ्चार क्षेत्रको उदारीकरणले एउटा नयाँ मोड लियो । जबकि सरकारले प्रतिस्पर्धालाई बढावा दिँदै र प्राविधिक विकासको मार्ग प्रशस्त गर्दै निजी अपरेटरहरूलाई बजार खुला गर्यो । यस अवधिमा मोबाइल टेलिफोनीको परिचय र ल्यान्डलाइन सेवाहरूको विस्तार देखियो ।

वर्तमान परिस्थितिलाई अवलोकन गर्ने हो भने दूरसञ्चार पूर्वाधारमा मोबाइल क्रान्तिको सुरुवात भएको छ । जबकि मोबाइल फोनको विस्तार मुलुकको दूरसञ्चार यात्रामा सबैभन्दा उल्लेखनीय उपलब्धि पनि हो । फलतः सहरी केन्द्रदेखि दुर्गम पहाडी गाउँहरूमा मोबाइल फोनहरू सर्वव्यापी भएका छन् । जसलाई मध्यनजर गर्ने हो भने कनेक्टिभिटीलाई बढावा दिँदै र भौगोलिक खाडलहरू कम गर्दैछन् । यस अर्थले मोबाइल बजारका प्रमुख खेलाडीहरू, प्रविधिको विकास (टु जीदेखि फोर जी), र व्यापक पहुँच सुनिश्चित गर्न सरकारको भूमिकाको बारेमा जानकारी दिन्छ । फलतः देशमा पहिलो टेलिफोन एक्सचेन्ज सन् १९६० मा काठमाडौंमा स्थापना भएको थियो । यसरी चार दशकभन्दा बढी समयसम्म सरकारी स्वामित्वको नेपाल दूरसञ्चार निगम (एनटीसी), जसलाई नेपाल टेलिकम पनि भनिन्छ, दूरसञ्चार क्षेत्रमा एकाधिकार पनि थियो । यद्यपि, सन् २००३ मा सरकारले निजी अपरेटरहरूलाई बजारमा प्रवेश गर्ने बाटो खुला गर्दै उदारीकरणको युगको सुरुवात गर्यो । यो कदमले प्रतिस्पर्धालाई बढावा दियो, जसले नेटवर्क कभरेज बढ्यो, सेवाको गुणस्तरमा सुधार भयो र मोबाइल फोन प्रयोगकर्ताहरूका लागि किफायती मूल्य निर्धारण गर्यो । हाल, बजार एनटीसीको बहुमत सेयर र नेपाल दूरसञ्चार कम्पनी (एनटीएक्स) अन्य प्रमुख खेलाडी भएको दोहोरोरूपमा काम गर्छ ।

देश आधुनिक युगमा इन्टरनेटको पहुँच बढ्दोरूपमा अत्यावश्यक भएको छ । यस इन्टरनेट जडानमा नेपाल पनि पछाडि परेको भने छैन । यस अर्थमा भन्ने नै हो भने इन्टरनेट पहुँचको वृद्धि, दुर्गम क्षेत्रहरूमा कनेक्टिभिटी प्रदान गर्न सामना गर्ने चुनौतीहरू र देशभर इन्टरनेट पहुँच बढाउन राष्ट्रिय ब्रोडब्यान्ड नीतिजस्ता पहलहरूको भूमिकाको अन्वेषण गर्छ । जसले गर्दा नेपाली समाजको रूपान्तरणमा दूरसञ्चारले महत्वपूर्ण भूमिका खेलेको छ । यस मोबाइल फोनले सञ्चार माध्यमलाई सहज बनाउँदै एकातिर लगेको छ भने अर्कोतिर भने वित्तीय समावेशीकरण, स्वास्थ्य सेवा पहुँच र शिक्षाको लागि उपकरणको रूपमा पनि काम गरेको छ । जबकि ग्रामीण क्षेत्रका केस स्टडीहरूले आम नागरिकको जीवनमा दूरसञ्चारको ठोस प्रभाव देखाउँछन् । यसको साथसाथै कनेक्टिभिटी आर्थिक विकासको लागि उत्प्रेरक हो र नेपाल पनि अपवाद छैन । यसले आम सञ्चारमाध्यमलाई सशक्त बनाएको छ भने सुधारिएको दूरसञ्चार पूर्वाधारले व्यापार वृद्धि, ई–वाणिज्य र उद्यमशीलतालाई सहज बनाएको छ भनेर अन्वेषण गर्छ । यसले आर्थिक लाभका लागि दूरसञ्चारको लाभ उठाउन व्यवसायहरूले सामना गर्ने चुनौतीहरू पनि छलफल गर्छ ।

हाम्रो देश पहाडैपहाडले घेरिएको हुनाले यसमा चुनौती र अवसरहरू पनि त्यतिकै रहेको छ । जसमा भूपरिवेष्ठित देश भएको कारणले गर्दा भौगोलिक बाधाहरू पनि त्यत्तिकैरूपमा सामना गर्नुपर्ने हुन्छ । यसमा देशको चुनौतीपूर्ण स्थलाकृति, दुर्गम पहाड र दुर्गम गाउँहरूद्वारा विशेषताले दूरसञ्चार विस्तारका लागि अद्वितीय चुनौतीहरू प्रस्तुत गर्दछ । यस अर्थमा भन्नुपर्दा उपग्रह सञ्चार र ड्रोनजस्ता नवीन प्रविधिहरूको प्रयोगसहित यी अवरोधहरू पार गर्न गरिएका प्रयासहरूको चर्चा गर्छ । तथापि, दूरसञ्चार क्षेत्रको दिगो विकासका लागि प्रभावकारी नियामक संरचना महत्वपूर्ण छ । यसले नेपाल दूरसञ्चार प्राधिकरणको भूमिकाको खोजी गर्दछ र निष्पक्ष प्रतिस्पर्धा, उपभोक्ता संरक्षण र पूर्वाधार विकास सुनिश्चित गर्न सामना गर्ने नियामक चुनौतीहरूको बारेमा छलफल गर्छ ।

त्यसरी नै विश्वको भविष्यका सम्भावनाहरूलाई अवलोकन गर्ने हो भने फाइब जी टेक्नोलोजीतर्फ अघि बढ्दै गर्दा देशले पनि यस संक्रमणका लागि तयारीको अन्वेषण गर्छ । यसले बढेको डाटा गति, कम विलम्बता र इन्टरनेट अफ थिङ्ग्सजस्ता उदीयमान प्रविधिहरूका लागि समर्थनसहित फाइप जीको सम्भावित फाइदाहरूको बारेमा छलफल गर्छ । त्यस्तैगरी स्मार्ट सहर र डिजिटल रूपान्तरण अवधारणामा पनि विश्वव्यापीरूपमा लोकप्रिय हुँदै गइरहेको छ र नेपालले सहरी विकासका लागि दूरसञ्चारको फाइदा उठाउने उपायहरू खोजिरहेको छ । यसले सहरहरूलाई प्रविधि–सञ्चालित हबमा रूपान्तरण गर्ने उद्देश्यले चलिरहेका परियोजनाहरू र पहलहरूबारे छलफल गर्छ ।

निष्कर्षमा भन्नुपर्दा मुलुकमा दूरसञ्चारको विकासले मोबाइल फोन र इन्टरनेटले एकअर्कासँग जोडिएको राष्ट्रमा सीमित कनेक्टिभिटीबाट एउटा उल्लेखनीय यात्रालाई प्रतिबिम्बित गर्छ । यसको साथसाथै दूरसञ्चार देशको जीवनको अपरिहार्य पक्ष बनेको छ । यसमा भन्ने नै हो भने सञ्चारलाई रूपान्तरण गर्ने, सूचनाको पहुँचलाई सहज बनाउने र आर्थिक विकासलाई अगाडि बढाएको छ । यस क्षेत्रको विकास जारी रहँदा, विद्यमान चुनौतीहरूको सामना गर्ने र उदीयमान अवसरहरूको प्रयोग गरी समतामूलक पहुँच सुनिश्चित गर्न, नवप्रवर्तनलाई बढावा दिन र दूरसञ्चारको पूर्ण क्षमतालाई व्यक्तिहरूलाई सशक्त बनाउन र राष्ट्रलाई अझ जोडिएको र समृद्ध भविष्यतर्फ अघि बढाउन महत्वपूर्ण हुनेछ । तसर्थ देशमा दूरसञ्चार विकासको प्रमुख कारक मोबाइल फोनको पहुँच रहेको छ । हालैका वर्षहरूमा मोबाइल फोन ग्राहकहरूको संख्या देशको कुल जनसंख्याभन्दा बढेको छ । यो व्यापक ग्रहण धेरै कारकहरूलाई श्रेय दिन सकिन्छ । यसरी एउटै राज्यको स्वामित्वमा रहेको एकाधिकारदेखि प्रतिस्पर्धात्मक बजारसम्म धेरै खेलाडीहरूलाई घमण्ड गर्ने, राष्ट्रको दूरसञ्चार प्रविधिको अंगालोले जीवनका विभिन्न पक्षहरूमा उल्लेखनीय प्रभाव पारेको छ । यसलेगर्दा समाज, अर्थतन्त्र र समग्र विकासमा परेको प्रभाव स्पष्ट देखिन्छ । अतः राष्ट्रले नयाँ प्रविधिलाई आत्मसात गर्दै जाँदा देशको भविष्य निर्माण गर्नमा दूरसञ्चार क्षेत्रले निःसन्देह भूमिका निर्वाह गर्नेछ । यस्ता देशका चुनौतीहरू तथा अवसरहरू विकासका लागि महत्वपूर्ण छन् । तर विकास र प्रगतिका अवसरहरू पनि उत्तिकै विशाल छन् । जसले गर्दा आगामी वर्षहरूमा देशका लागि दूरसञ्चार पूर्वाधारको निरन्तर अन्वेषण र विस्तारलाई प्राथमिकतामा राखिएको छ ।