बीमाको पहुँच विस्तार र सरकारको दायित्व

काठमाडौं । नेपाालमा हाल सबै किसिमका गरी ३७ वटा बीमा कम्पनीहरू रहेका छन् । जसमध्ये १४ वटा जीवन बीमा कम्पनी, १४ वटा निर्जीवन बीमा कम्पनी, दुई वटा पुनर्बीमा कम्पनी र सात वटा लघुबीमा कम्पनीहरू सञ्चालनमा रहेका छन् । यतिधेरै बीमा कम्पनीहरू भए पनि नेपालको हकमा बीमा क्षेत्रको विकास एवं बीमाको पहुँच विस्तार प्रभावकारीरूपमा हुन सकेको छैन ।

नेपालमा प्रत्येक वर्ष हुने प्राकृतिक विपद्हरू, अप्रत्याशित घटनाहरू र आर्थिक कठिनाइहरूले आमनागरिकहरूको आर्थिक तथा भौतिक जीवनलाई प्रभावित गर्ने गरेको छ । यस्ता विपद्हरूले प्रत्येक वर्ष नेपालीहरूले ठूलो धनराशी गुमाउनु परेको छ । यदि प्रत्येक नेपाली नागरिकहरू बीमाको बारेमा सचेत भएको भए सायद कुनै पनि किसिमको दुर्घटनाबाट हुने आर्थिक क्षति कम हुने थियो । सोही कारण नेपालमा बीमा क्षेत्रमा महत्व धेरै नै रहेको छ । यसको प्रमुख कारण हो, बीमा व्यवस्थापनले आमनागरिकहरूलाई आर्थिक सुरक्षा तथा सहायता प्रदान गर्ने क्षमता दिन्छ । तर नेपालमा बीमा पहुँचको क्षेत्रमा अझै कठिनाइहरू छन् र यसलाई सुधार्न र विस्तारित गर्न आवश्यक रहेको छ ।

नेपालमा बीमा पहुँचको प्रमुख कठिनाइमध्येको एक हो बीमाको लागि भुमिका खेल्ने बैंकहरूको व्यवस्थापनको अभाष रहेको छ । नेपालीहरूको लागि बैंकिङ सुविधा सहज भए पनि बीमाको पहुँच सहज नहुँदा बीमाको दायरा खुम्चिएको छ । मानिसहरूमा बीमा सेवाहरू प्राप्त गर्नका लागि उपलब्ध स्रोतका अभावमा भएको छ । यसै कारण अधिकांश मानिसहरूले बीमा आवश्यकताहरूलाई पूरा गर्न प्रतिष्ठित बीमा कम्पनीहरूका प्रतिनिर्भर रहन्छन् । जसले अधिकांश मामिलाहरूमा उच्च प्रीमियम राशी लागू गर्छ । नेपालमा सरकारी बीमा योजनाहरूले विशेषरूपमा गरिब र असहाय व्यक्तिहरूलाई लक्षित गर्छ र उनीहरूलाई निःशुल्क चिकित्सा सेवा, आवासीय आवास र अन्य सुविधाहरू प्रदान गर्ने गरेको छ । तथापि सरकारी बीमा योजनाहरूले चाहिँ अधिकांश जनतालाई सम्पूर्ण आवश्यकता पूरा गर्न असमर्थ रहेका छन् । यो समस्या समाधान गर्नका लागि सार्वजनिक तथा खास बीमा कम्पनीहरूले समुदायको भूमिका खेल्न प्रयास गरिरहेका छन् । उनीहरूले अल्पकालिक रोजगार र सामाजिक अवस्थामा सहायता प्रदान गर्ने लक्षित गरेका छन् ।

विस्तृत बीमा पहुँच विश्वका अन्य मुलुकहरूको तुलनामा कठिन नहुनुपर्ने हो । एक अध्ययनअनुसार नेपालमा मात्र १३ प्रतिशत मानिसहरूले कुनै पनि प्रकारको बीमा सुविधा प्राप्त गरेका छैनन् । यसको मुख्य कारण प्रायः अज्ञानता अर्थात् बीमा सुविधाहरूको उपलब्धता र सुरक्षा प्राप्ति प्रक्रियाको अज्ञानता हो । बीमा क्षेत्रमा पहुँचको बढावा गर्नका लागि सार्वजनिक परियोजनाहरूले विभिन्न सामुदायिक शिक्षा कार्यक्रमहरू, बीमासम्बन्धी जानकारीको वितरण र बीमा योजनाहरूको विस्तारका लागि कार्य गर्दै आएका छन् । नेपालमा नागरिकहरूलाई बीमा सेवा प्रदान गर्नका लागि तयार गरिएका अनेक सरकारी र प्राइभेट क्षेत्रका अभियानहरू छन् । साथै, सूचना प्रविधिको प्रयोग गरी सामुदायिक बीमा योजनाहरूको विस्तार गर्न सहयोग गर्न सक्षम छ । उदाहरणका लागि, डिजिटल प्लेटफार्महरू, मोबाइल एप्लिकेसनहरू र इन्टरनेट प्रवाह सामुदायिक बीमा योजनाहरूमा सहयोग प्रदान गर्छन् । अझ, सामुदायिक विकास संगठनहरूले निरन्तर शिक्षा, सञ्चार र संगठनात्मक विकासका उपायहरू विकसित गर्दै आएका छन् । यसले साक्षरता र अन्य सामाजिक क्षेत्रमा वृद्धि गराउन सहायक हुन्छ । सम्पर्क स्थापना र समुदाय संगठनका रूपमा बीमा समुदायको सभाले विभिन्न अन्तर्राष्ट्रिय अनुसन्धान, शिक्षा र समर्थनका योजनाहरू प्रदान गर्छ । यसले बीमा सेवाहरूको प्राप्ति र सुरक्षाका लागि सामुदायिक सहायता प्रदान गर्छ ।

यस अर्थमा नेपालमा बीमा पहुँचलाई विस्तारित गर्न अझै काम गर्नुपर्छ । सामुदायिक विकास संगठनहरू, सरकार र प्राइभेट क्षेत्रका साझेदारीहरूले साथसाथै काम गर्दा नेपाली लोगहरूको आर्थिक तथा सामाजिक सुरक्षा सुनिश्चित गर्न सक्छन् । यसले नेपालको समृद्धि र विकासमा महत्वपूर्ण भूमिका खेल्न सक्छ । नेपालमा जीवन र निर्जीवन बीमा कम्पनीहरूले वित्तीय तथा बजारीय दृष्टिकोणबाट एक महत्वपूर्ण भूमिका खेल्दै आएका छन् । सन् २०२३/२०२४ मा नेपाली जीवन र निर्जीवन बीमा कम्पनीहरूको व्यापारिक स्थिति चुनौतीपूर्ण रहेको छ । जीवन बीमा क्षेत्रमा नेपालका प्रमुख बीमा कम्पनीहरूले प्रिमियम मात्रामा वृद्धि देखाएका छन् । तर लाभ भने घटेको देखिएको छ । यसको अर्थ बीमा कम्पनीहरूले प्राप्त गरेका प्रिमियम बढेको छ भने क्षतिपूर्ति र अन्य खर्चहरूले लाभलाई कम गरेको छ ।

निर्जीवन बीमा कम्पनीहरूले नयाँ बजारहरू खोज्दै आएका छन् र नयाँ उत्पादनहरू प्रदान गर्दै आएका छन् । विशेषरूपमा स्वास्थ्य बीमा र अन्य सामाजिक बीमा उत्पादनमा वृद्धि देखिएको छ । विश्लेषकहरूले नेपालमा बीमा क्षेत्रमा नयाँ र प्रभावकारीरूपमा अनुगमन हुनुपर्ने बताउँदै आएका छन् । यो अवस्थामा कम्पनीहरूले प्रतिस्पर्धा बढाउनका लागि नयाँ उत्पादनहरू प्रस्तुत गर्न र प्रिमियम रकम निर्धारण गर्नु आवश्यक रहेको छ । आर्थिक, सामाजिक र वित्तीय सुरक्षा प्राप्त गर्नका लागि बीमा उत्पादनको महत्वलाई बुझ्दै नयाँ उत्पादनहरू र सेवाहरू प्रदान गर्ने बीमा कम्पनीहरूले आग्रह गरेका छन् । यसैगरी सरकारले पनि निर्देशन र नियमन गर्दै बीमा क्षेत्रमा सुधारहरू गर्न र बीमा सेवाहरूलाई अझ लोकप्रिय र उपलब्ध बनाउनका लागि नीति र कानुनको निर्माण गर्नु आवश्यक रहेको छ । बीमा कम्पनीहरूले सार्वजनिकताको भागीदारी बढाउने, डिजिटल प्लेटफर्महरू विकसित गर्ने र सुविधा बढाउने गरी काम गर्नुपर्छ । अन्ततः नेपालमा जीवन र निर्जीवन बीमा क्षेत्रको विकासमा सरकार, बीमा कम्पनीहरू र सार्वजनिकताको सहयोग आवश्यक आवश्यक रहेको छ । यसले नेपाली जनतालाई आर्थिक संरक्षण तथा सुरक्षा उपलब्ध गराउन मद्दत गर्नेछ र बीमा क्षेत्रलाई दिगोरूपमा आर्थिक तथा वित्तीय स्थायित्व प्रदान गर्छ । यसबाहेक बीमा क्षेत्रले विभिन्न सेवाहरू प्रदान गरी नेपाली जनतालाई आर्थिक र सामाजिक सुरक्षा प्रदान गर्न जारी राख्न रहेको छ । जीवन बीमा, स्वास्थ्य बीमा, अजीवन बीमा, भविष्य बीमा र अन्य विभिन्न बीमा उत्पादनहरूले जनतालाई आर्थिक संरक्षा र समृद्धि उपलब्ध गराउँछन् ।

यस अर्थमा नेपालमा जीवन र निर्जीवन बीमा क्षेत्रको भविष्य उज्ज्वल र आकर्षक छ । सरकार, बीमा कम्पनीहरू र समुदायको साथको साथ यस क्षेत्रमा सुधारहरू गर्दै जाने नेपाललाई आर्थिक र सामाजिक उन्नति गराउन प्राथमिकता दिइनुपर्छ ।