खर्चिलो एसईई परीक्षा

काठमाडौं । विक्रम संवत् १९९० सालबाट एसएलसी परीक्षा मुलुकमा सञ्चालनमा आयो । यो तत्कालीन राणा शासनले विद्यालय छाड्ने प्रमाणपत्र (एसएलसी) परीक्षा सुरू ग¥यो । यो लामो समयसम्म एसएलसी परीक्षाको नामबाटै चल्यो । केही वर्षदेखि यो परीक्षा एसईईका नाममा सञ्चालन भई आएको छ । फलतः राष्ट्रको शैक्षिक परिदृश्यमा, माध्यमिक शिक्षा परीक्षा (एसईई) माध्यमिकबाट उच्च शिक्षामा प्रवेश गर्ने विद्यार्थीहरूको लागि एक महत्वपूर्ण कोशेढुङ्गाको रूपमा खडा भएको छ । यद्यपि यसको महत्वको मुनि उत्पत्ति, जटिलताहरू रहेको छ । यसले वर्षौंमा पारेको सामाजिक–सांस्कृतिक प्रभावको कथा छ । यस लेखले एसईई परीक्षाको उत्पत्तिको बारेमा जानकारी दिन्छ । यसमा खासगरीकन प्रायः बोलचालमा ‘फलामको ढोका’ भनेर चिनिन्छ । यसको ऐतिहासिक विकास, संरचनात्मक घटकहरू र नेपाली समाजमा व्यापक प्रभावहरू अन्वेषण गर्ने हो भने माध्यमिक शिक्षाको तहबाट उच्च शिक्षाको खुट्किलो पार गर्ने भएकोले यसलाई फलामे ढोकाको संज्ञा दिएको सम्बन्धित क्षेत्रका विज्ञहरूको भनाइ रहेको पाइन्छ । जुन एसईर्ईको उत्पत्तिलाई ऐतिहासिकरूपमा अवलोकन गर्ने हो भने एसईई परीक्षाको जरा ब्रिटिस औपनिवेशिक युगमा फेला परेको मान्न सकिन्छ । यसलाई सहीरूपमा भन्ने नै हो भने मूलरूपमा ब्रिटिस शिक्षा प्रणालीअन्तर्गत माध्यमिक शिक्षा पूरा गर्ने विद्यार्थीहरूको मूल्याङ्कन गर्नको लागि डिजाइन गरिएको एसएलसी परीक्षा भयो । यसरी विभिन्न समयमा आएर यसको संरचना र नामकरणमा धेरै परिवर्तनहरू भएका छन् । जबकि विक्रम संवत् २००७ सालमा प्रजातन्त्रको पुनःस्थापनापछि देशले आफ्नो शैक्षिक नीतिमा क्रमशः परिवर्तन ल्याएको छ र सरकारले शिक्षा क्षेत्रको विस्तार र विस्तारमा जोड दिएको छ । जसलेगर्दा एसएलसी परीक्षा, पछि एसईई नामकरण गरियो, माध्यमिक शिक्षाको लागि प्राथमिक मूल्याङ्कन संयन्त्रको रूपमा प्रमुखता प्राप्त भयो ।

देशमा एसईई परीक्षा, प्रायः बोलचालमा ‘फलामको ढोका’ भनेर चिनिन्छ । यसलेगर्दा यस शैक्षिक अवरोधको डरलाग्दो प्रकृतिलाई समेट्छ । जुन फलामको ढोकाको रूपमा परीक्षाको रूपक चित्रणले यससँग सम्बन्धित ठूलो दबाब, शैक्षिक कठोरता र सामाजिक अपेक्षाहरूलाई रेखाङ्कित गर्छ । जसलेगर्दा विद्यार्थीहरूका लागि, एसईई परीक्षाले उच्च शिक्षा र भविष्यका अवसरहरूको प्रवेशद्वारको प्रतीक हो । जबकि यसको साथसाथै लगनशीलता र समर्पणको माग गर्ने ठूलो बाधाको प्रतिनिधित्व गर्छ । जुन एसईई परीक्षामा विभिन्न विषयहरू र मूल्याङ्कन मोडालिटीहरू समावेश गरी व्यापक मूल्याङ्कन ढाँचा समावेश हुन्छ । यस परीक्षा संरचनामा सामान्यतया अनिवार्य र ऐच्छिक विषयहरू समावेश हुन्छन् । तसर्थ विद्यार्थीहरूले विभिन्न शैक्षिक विषयहरूमा दक्षता प्रदर्शन गर्न आवश्यक हुन्छ । यसमा खासगरीकन अनिवार्य विषयहरू अंग्रेजी, नेपाली, गणित, सामाजिक अध्ययन, विज्ञान आदि छन् भने त्यस्तैगरी ऐच्छिक विषयहरूमा व्यावसायिक शिक्षा, संस्कृत, स्वास्थ्य र शारीरिक शिक्षा, अन्य क्षेत्रीय वा विदेशी भाषाहरू पनि समावेश भएका छन् ।

एसईईमा यस साल पाँच लाख चार हजार चार सय १४ जना परीक्षार्थी सहभागी भएका थिए । यसको साथसाथै सबैभन्दा बढी परीक्षार्थी काठमाडौंका ३८ हजार आठ सय १३ जना र सबैभन्दा कम जापानका २३ जना परीक्षार्थी सहभागी हुने भनिएको थियो । वस्तुतः परीक्षाका लागि देशभरि दुई हजार ६४ वटा परीक्षा केन्द्र निर्धारण गरिएको थियो । यसलाई ससर्ती हेर्ने हो भने सबैभन्दा धेरै परीक्षा केन्द्र बागमती प्रदेशमा चार सय ४१ वटा निर्धारण गरिएको थियो । नेपाली भाषामा पढाइ सञ्चालन गरिरहेको जापानको पनि एउटा परीक्षा केन्द्र तोकिएको पनि थियो । यस पटकबाट परीक्षार्थीको प्राप्ताङ्कलाई आठ वटा ग्रेडमा विभाजन गरेर नतिजा प्रकाशन गरिने छ । गत वर्षसम्म नौ वटा ग्रेडमा नतिजा प्रकाशन गर्ने गरिएको थियो । यस पटकदेखि परीक्षार्थीले हरेक विषयमा सैद्धान्तिकतर्फ न्यूनतम ३५ प्रतिशत र आन्तरिक मूल्याङ्कनतर्फ ४० प्रतिशत ल्याउनैपर्ने नियम बनेको छ । यसपटकदेखि दुई विषयसम्म ननग्रेडेड (एनजी) ल्याउनेलाई ग्रेडवृद्धिको मौका दिइने छ । हाम्रो देशको सन्दर्भमा हेर्ने हो भने एसईई परीक्षा निकै खर्चिलो छ । यसपटकको परीक्षामा सबैभन्दा बढी परीक्षा केन्द्र रहेको जिल्ला काठमाडौं हो । जहाँ एक सय २७ वटा परीक्षा केन्द्र रहनेछन् भने सबैभन्दा कम एक–एक वटा परीक्षा केन्द्र रहेको जिल्ला मनाङ र मुस्ताङ हुन् । जुन मनाङमा ४३ र मुस्ताङमा एक सय सातजना विद्यार्थी छन् भने काठमाडौंमा ३८ हजार आठ सय ३१ विद्यार्थीहरू रहेको देखिन्छ । यसरी ७७ हजार पाँच सय जनशक्ति परिचालन एसईई परीक्षा जनशक्ति परिचालन गरिएको थियो । यसमध्ये सुरक्षाकर्मी, केन्द्राध्यक्ष, सहायक केन्द्राध्यक्ष, निरीक्षक, परीक्षा सहायक निरीक्षक र कार्यालय सहयोगी रहेका छन् । सोही बोर्डका अनुसार एउटा परीक्षा केन्द्रमा कम्तीमा पनि सबै गरी ४० जना जनशक्ति खटिने व्यवस्था मिलाइएको छ । यसै क्रममा भन्ने नै हो भने सुरक्षा संवेदनशीलता भएका केन्द्रमा भने बढी जनशक्ति परिचालन गर्ने व्यवस्था मिलाइएको थियो । जसमा ३० हजार नौ सय ५० सुरक्षाकर्मी खटिँदै छन् । फलतः एउटा केन्द्रबाट परीक्षा अवधिभर प्रहरीले १८ हजारका दरले खाजाबापतको भत्ता पाउने व्यवस्था थियो । त्यस्तैगरी दुई हजार ६४ जना केन्द्राध्यक्षले दैनिक आठ सय भत्ता पाउँछन् । त्यस्तै, चार हजार सहायक केन्द्राध्यक्षले दैनिक पाँच सय, चार हजार निरीक्षकले दैनिक तीन सय ५०, चार हजार परीक्षा सहायकले दैनिक तीन सय ५० र तीन हजार पाँच सय कार्यालय सहयोगीले दैनिक एक सय ५० का दरले भत्ता पाउँछन् । त्यसरी नै एसईई परीक्षाको लागत खर्चको व्यवस्था अहिले प्रादेशिक प्रणालीअनुसार भइरहेको बोर्डले जनाएको छ । जुन प्रत्येक प्रदेश सरकारले आवश्यकताअनुसार जिल्ला–जिल्लामा खर्च व्यवस्थापन गरेको छ । यसबाहेक उत्तरपुस्तिका छपाइ, ढुवानीलगायत व्यवस्थापन खर्च बोर्डले गरेको छ । जसमा एक करोड हाराहारी खर्च भएको बोर्डको दाबी गरेको छ ।

समग्रमा भन्नुपर्दा राष्ट्रिय परीक्षा बोर्डले माध्यमिक शिक्षा परीक्षा (एसईई)को सम्पूर्ण परीक्षा समाप्त भएको छ । जुन एसईई परीक्षा अहिले पनि बहस र परिमार्जनको विषय बनेको छ । यसमा सरकारले उच्च मापदण्ड कायम गर्दै पहुँच सुनिश्चित गर्दै मानकीकरण र लचिलोपनबीच सन्तुलन कायम गर्न निरन्तर प्रयास गरिरहेको छ । यो एसईई परीक्षाले नेपालको शैक्षिक परिदृश्यसँग गाँसिएका जटिलता, चुनौती र आकांक्षाहरूलाई मूर्तरूप दिन्छ । यसको ऐतिहासिक उत्पत्तिदेखि यसको समकालीन प्रभावसम्म, परीक्षाले व्यापक सामाजिक–सांस्कृतिक गतिशीलता, शैक्षिक प्रतिमानहरू र शैक्षिक उत्कृष्टताका लागि आकांक्षाहरू प्रतिविम्बित गर्छ । मूलतः मुलुकले थप समावेशी र समतामूलक शैक्षिक प्रणालीतर्फ अवलोकन गर्ने हो भने एसईई परीक्षासँग सम्बन्धित अन्तर्निहित असमानता र चुनौतीहरूलाई सम्बोधन गर्नु अनिवार्य छ । यसले दश वर्षको स्कुलिङको परिणतिलाई प्रश्न चिह्न लगाउँछ र उच्च शिक्षा र क्यारियर मार्गहरूको प्रवेशद्वारको रूपमा काम गर्छ । यस एसईई परीक्षाको उत्पत्ति, महत्व र वर्तमान अवस्थाको जानकारी गराउन यसले मद्दत गर्छ । जुन एसईई परीक्षा देशको शिक्षा प्रणालीको परिभाषित विशेषतारूपमा देखा परेको छ । यसले विद्यार्थीहरूको शैक्षिक क्षमताको मात्र परीक्षण गर्दैन तर उनीहरूलाई उच्च शिक्षा र बाहिरका चुनौतीहरूको लागि पनि तयार पार्छ । जुन मुलुकले प्रगति गर्दै जाँदा, एसईई निःसन्देह विकसित हुनेछ । अतः एक महत्वपूर्ण शैक्षिक बेन्चमार्कको रूपमा आफ्नो स्थिति कायम राख्दै आएको छ । जसले गर्दा शैक्षिक समानता, नवप्रवर्तन र लचिलोपनको संस्कृतिलाई बढावा दिएर, राष्ट्रले आफ्नो शैक्षिक प्रणालीको परिवर्तनकारी सम्भावनालाई अनलक गर्न सक्छ । जसलेगर्दा यसले भावी पुस्ताहरूलाई रूपक फलामको ढोकाको सीमाना पार गर्न र असीम सम्भावनाहरूको भविष्यलाई अँगाल्न सशक्त बनाउन सक्छ ।