डढेलोको चपेटा र मानव बस्ती

काठमाडौं । मुलुकमा प्रत्येक वर्षको प्रायः चैत पहिलो सातादेखि नै आगलागी र डढेलोको चपेटा सुरु हुन्छ । फलतः देशमा उपयुक्त स्रोत साधन नहुँदा आगलागी र डढेलोबाट प्रत्येक साल ठूलो धनजनको क्षति हुने गरेको छ । यसलाई विश्व परिप्रेक्ष्यमा अवलोकन गर्ने हो भने प्रत्येक वर्ष दुई लाखभन्दा बढी डढेको घटना हुने गरेको अनुमान गरिएको छ । यसर्थ आगो, आफ्नो प्राथमिक बल र विनाशकारी शक्तिसँग, क्षणको मामलामा परिदृश्य रूपान्तरण गर्नका लागि क्षमता राख्छ । यसमा विगतको इतिहासलाई हेर्ने हो भने राष्ट्रहरूले विनाश, हानि र गहिरो पारिस्थितिक प्रभावको ट्रेलहरू छोडेर जंगली आगोको क्रोधको सामना गरेका छन् । हालैका समयमा, आगोको भूतले विश्वभरका देशहरूलाई सताइरहेको छ । यसले समुदायहरू, सरकारहरू र इकोसिस्टमहरूका लागि ठूलो समस्याहरूको चुनौतीलाई प्रस्तुत गरेको छ । यस लेखले संकटको बहुआयामिक आयाम, यसका कारणहरू, नतिजाहरू र यसका विनाशकारी प्रभावहरूलाई न्यूनीकरण गर्न गरिएका लचिलो प्रयासहरूको खोजी गर्दै आगोले घेरिएको राष्ट्रको पीडादायी वास्तविकतालाई उजागर गरेको छ ।

विश्वको सन्दर्भमा अवलोकन गर्ने हो भने प्रत्येक जङ्गलमा आगोको उत्पत्ति हुन्छ । यसमा धेरैजसो मानवको लापरबाहीबाट पनि हुन्छ । वस्तुतः कहिलेकाहीँ मानवको अन्जानबाट पनि यस्ता किसिमका घटनाहरू हुन सक्छन् । यसमा प्रायः प्राकृतिक र मानवीय कारकहरूको संयोजनबाट उत्पन्न हुन्छ । हाम्रो पीडित राष्ट्रको मामलामा, प्रज्वलन विन्दुहरू फरक हुन सक्छन् । वस्तुतः कहिलेकाहीँ भने चट्याङबाट पनि डढेलो लाग्न सक्छ । यस्ता किसिमका डढेलो १० प्रतिशत मात्र हुन्छ भने मानव लापरबाहीबाट भने ९० प्रतिशत आगजनी वा दुर्घटना विभिन्न घटनाहरू घट्न सक्छ । यसको लागि प्रभावकारी रोकथाम रणनीतिहरू बनाउन र रोकथामको तयारी उपायहरू बढाउनका लागि प्रत्येक ज्वाला पछाडि उत्प्रेरक रोकथामको उपायहरू बुझ्न महत्वपूर्ण छ । यसर्थ ऐतिहासिक प्रवृत्तिहरू र मौसम अवस्थाहरू जाँच गर्दा जङ्गली आगोको सम्भावना र तीव्रतामा बहुमूल्य अन्तर्दृष्टि प्रदान गर्न सक्छ । यसको साथसाथै आगो विज्ञहरूको अधिकारीहरूलाई सम्भावित प्रकोपहरूमा पूर्वनिर्धारितरूपमा प्रतिक्रिया दिन सशक्त बनाउँछ ।

कुनै पनि ठाउँमा लागेको डढेलो एक पटक प्रज्वलित भएपछि, जङ्गली आगोले एक अथक क्रोध उत्पन्न गर्दछ । यस किसिमको डढेलोले सम्पूर्ण चराचरहरू नाश गर्नुका साथसाथै जीवजन्तुलगायत विभिन्न किसिमका पातपतिङ्गरहरू जलेको फोहोर भूमिमा परिणत हुन्छन् । जसमा प्रकृतिमा बसोबास गर्ने वन्यजन्तुहरूको बासस्थान ध्वस्त हुन्छ । यसकारणले गर्दा मानव बस्तीहरू आसन्न खतरामा पर्छन् । जुन आगोको भयावहले आगो निभाउने प्रयासहरू, उनीहरूको सीमामा स्रोतहरू विस्तार गर्न र छिमेकी क्षेत्रहरू वा अन्तर्राष्ट्रिय सहयोगीहरूबाट तत्काल सहायता आवश्यक पर्न सक्छ । कुनै पनि ज्वाला अनियन्त्रितरूपमा फैलिने क्रममा, समुदायहरू अराजकतामा डुब्छन् । जसलाई हेर्ने हो भने निकासी आदेशहरू, सम्पत्ति क्षति र तिनीहरूको भाग्यको पीडादायी अनिश्चिततासँग जुध्छन् । यसरी पारिस्थितिक प्रकोप देखिने विनाशभन्दा बाहिर, जङ्गली आगोले हाम्रो ग्रहमा बस्ने कमजोर इकोसिस्टममा ठूलो क्षति पुर्याउँछ । यसमा जङ्गल, घाँसे मैदान र सिमसार जमिन, जैविक विविधताले भरिपूर्ण, तिनीहरूको बासस्थानमा आगोको ज्वालाले गर्दा अस्तित्व नै खतरामा परेको छ । यसमा खासगरी वनस्पतिको हानिले इकोसिस्टमको नाजुक सन्तुलनमा बाधा पुर्याउने मात्र होइन, माटोको क्षय, वायु र जल प्रदूषण र वायुमण्डलमा हरितगृह ग्यासहरूको उत्सर्जनलाई पनि बढाउँछ । यसबाहेक, वन्यजन्तुहरूको जनसंख्याको विस्थापन र विनाशले संरक्षण प्रयासहरूको लागि दीर्घकालीन चुनौतीहरू खडा गर्छ । जसलेगर्दा लोपोन्मुख प्रजातिहरूको अस्तित्वलाई खतरामा पार्छ र आगामी पुस्ताहरूका लागि पारिस्थितिक गतिशीलतामा बाधा पुर्याउँछ ।

मुलुकलाई दृष्टिगत गर्ने हो भने हालैका घटनाहरू हेर्दा पनि डढेलो तथा आगलागीका घटना आक्रामक रूपमा बढिरहेको देखिन्छ । यसबाट हुने मानवीय तथा आर्थिक क्षतिको वास्तविक आँकडा निकाल्न चुनौती भएको प्राधिकरणले जनाएको छ । राष्ट्रिय विपद् जोखिम न्यूनीकरण तथा व्यवस्थापन प्राधिकरणका अनुसार विसं २०८० वैशाखदेखि चैत ६ गतेसम्म देशभर तीन सय २१ वटा डढेलोको घटना भए । जसमा पाँच जनाको मृत्यु भयो भने १७ जना घाइते भए । त्यसैगरी ४३ परिवार प्रभावित भए । यी घटनामा ५७ लाख २५ हजारको क्षति भएको सरकारी तथ्याङ्कले अनुमान गरेको छ ।

मानव त्रासदि जंगलको आगोको घुमाउरो अराजकताको बीचमा, मानव त्रासदी असंख्य रूपहरूमा प्रकट हुन्छ । यस्ता प्रकारका डढेलोले धेरैको ज्यान गुमाएका छन्, घरहरू खरानीमा परिणत भएका छन् र जीविकोपार्जन आँखा झिम्काइमा चकनाचुर भएको छ । अतः मानसिक स्वास्थ्यमा पनि गहिरो चाप पर्न गएको छ । किनकि यसमा बाँचेकाहरूले आघात, शोक र भग्नावशेषबाट आफ्नो जीवन पुनर्निर्माण गर्ने चुनौतीपूर्ण कार्यको सामना गर्छन् । यसमा वृद्धवृद्धा, बालबालिका र सीमित गतिशीलता वा स्रोतहरूसहित कमजोर जनसंख्याहरू, समावेशी विपद् तयारी र प्रतिक्रिया रणनीतिहरूको तत्काल आवश्यकतालाई जोड दिँदै, संकटबाट असमानरूपमा प्रभावित छन् । यसबाहेक जंगली आगलागीको प्रकोपको आर्थिक प्रभावहरू तत्काल पछिको नतिजाभन्दा धेरै टाढा, सरकारी बजेट, बीमा प्रणाली र सामुदायिक लचिलोपनलाई तनावमा पार्छ ।

समग्रमा भन्नुपर्दा यसै अवधिमा आगलागीका तीन हजार पाँच सय ४२ वटा घटना भए । यसबाट ९७ जनाको मृत्यु हुनुको साथसाथै चार सय ६४ जना घाइते भए । यसमा चार हजार चार सय तीन परिवारहरू प्रभावित भए । जसमा दुई अर्ब १९ करोड ३९ लाखभन्दा बढीको क्षति भएको आकलन सम्बन्धित क्षेत्रले गरिएको छ । त्यसरी नै प्राधिकरणको तथ्याङ्कअनुसार हेर्ने हो भने सन् २०१० देखि हालसम्म २५ हजार आगलागी र छ सय १० वटा डढेलोको घटना भए । यसमा सबैभन्दा धेरै कोशी प्रदेशमा आगलागीका घटना भए । त्यसरी नै दोस्रोमा मधेश प्रदेश, तेस्रोमा बागमती, चौथोमा लुम्बिनी, सुदूरपश्चिम र कर्णालीमा कम आगलागीका घटना भए । यस अवधिमा एक हजार १७ जनाको मृत्यु भयो । त्यसरी नै तीन हजार तीन सय ५३ जना घाइते भए । यसबाट २७ बिलियन क्षति भएको आकलन सम्बन्धित क्षेत्रले गरेको छ । यसमा जङ्गलको आगोको साथ राष्ट्रको परीक्षाले प्रकृतिको क्रोधबाट उत्पन्न भयावह चुनौतीहरू र प्रतिकूलताको सामना गर्दा हाम्रो लचिलोपनलाई बलियो बनाउनका लागि अत्यावश्यकताको कडा अनुस्मारकको रूपमा कार्य गर्दछ । जुन विनाशको धुवाँधुलो भग्नावशेषबाट आशाको ज्योति निस्कन्छ । जसमा भन्ने नै हो भने जङ्गली डढेलो संकटको अँगालो धुमिल हुन थालेपछि लचिलोपन र पुनःप्राप्तितर्फको कठिन यात्रा सुरु हुन्छ । जसमा चकनाचुर भएका समुदायहरूको पुनर्निर्माण, इकोसिस्टमको पुनःस्थापना र आगोबाट लागेको घाउ निको पार्नका लागि सबै सरोकारवालाहरूको ठोस प्रयास र निरन्तर प्रतिबद्धता आवश्यक छ । यसमा पनि प्रारम्भिक चेतावनी प्रणाली, आगो दमन पूर्वाधार र दिगो भूमि व्यवस्थापन अभ्यासहरूमा लगानीले भविष्यको जंगली आगलागी प्रकोपहरू, जीवन, जीविकोपार्जन र प्राकृतिक सम्पदाको सुरक्षा गर्न लचिलोपन बढाउन सक्छ । यसबाहेक, जलवायु परिवर्तन र पारिस्थितिक अनिश्चितताको युगमा जंगली आगोको बढ्दो खतराको सामना गर्न वातावरणीय व्यवस्थापन र जलवायु अनुकूलनको संस्कृतिलाई बढावा दिनु आवश्यक छ । यसको अलवा सबैभन्दा ठूलो चुनौतीहरूमाथि विजय प्राप्त गर्न सक्षम अदम्य मानव आत्माको प्रमाण पनि हो । हामी जङ्गली आगोको अस्तित्वको खतराको सामना गर्दा, हामी हाम्रो समुदायको रक्षा गर्न, हाम्रो प्राकृतिक सम्पदाको संरक्षण गर्न र आगामी पुस्ताहरूको लागि दिगो भविष्य निर्माण गर्ने हाम्रो संकल्पमा एकताबद्ध भएर दरिलोसँग उभिने प्रण गरौँ ।