काठमाडौंको फोहोर व्यवस्थापन : चुनौती र सम्भावनाहरू
शंकर मान सिंह २०७९, जेठ २९ ११:०३ 
काठमाडौं । काठमाडौं उपत्यकामा बढ्दो सहरीकरणसँगै फोहोरमैला व्यवस्थापन गम्भीर र चुनौतीपूर्ण बन्दै गएको छ । उपत्यकामा उचित सेनेटरी ल्यान्डफिल साइटको अभाव छ र त्यसैले सहरी फोहोर व्यवस्थापन अव्यवस्थित भएको छ । फोहोरको स्रोतमा फोहोर व्यवस्थापन गर्नुको सट्टा फोहोर संकलन र डिस्पोजल/डम्पिङलाई प्राथमिकता दिइएको छ, जुन फोहोर व्यवस्थापन पदानुक्रममा सबैभन्दा कम मनपर्ने विकल्प हो । फोहोर व्यवस्थापन पदानुक्रम, जसले विभिन्न फोहोर व्यवस्थापन रणनीतिहरू विकास गर्न आधारको रूपमा कार्य गर्दछ, फोहोरको उत्पादनमा फोहोर घटाउने र रोकथामलाई (पुनः प्रयोग, पुनः प्रयोग र रिकभरी) पछि सबैभन्दा मनपर्ने विकल्पको रूपमा रहेको छ । डिस्पोजल सबैभन्दा कम अनुकूल छ ।
नुवाकोटको सिसडोलका स्थानीयवासीले फोहोर बोक्ने गाडीलाई फेरि रोकेपछि काठमाडौं उपत्यकाको फोहोर संकलनमा समस्या भएको छ । हालै काठमाडौंमा भएको सहमतिअनुसार काठमाडौंमा करिब एक महिनादेखि थुप्रिएको फोहोर संकलन सुरु भएको हो । केही सवारीसाधन फोहोर बोकेर सिसडोल जाने क्रममा स्थानीयले पुनः अवरोध गरेका थिए ।
काठमाडौंमा भएको सहमतिलाई स्थानीयले अस्वीकार गरेको छ । उनीहरूले यसअघि भएका सम्झौताको पूर्ण कार्यान्वयनको माग गरेका छन् । विगतका सम्झौता कार्यान्वयनको माग गर्दै काठमाडौंबाट आउने सवारीसाधन बन्द गरिएको हो । सहरी विकास मन्त्रालयमा सहरी बिकाश मन्त्रीसँग भएको सर्वदलीय छलफलमा काठमाडौंको फोहोर उठाएर सिसडोल र बन्चरेडाँडा ल्यान्डफिल साइटमा लैजाने सहमति भएको हो ।
सम्झौताअनुसार सहरी विकास मन्त्रालयले नदी नियन्त्रण कार्य, सामुदायिक भवन निर्माण, मन्दिर र वृक्षरोपण कार्यक्रमका लागि ४२ करोड ५० लाख रुपैयाँ विनियोजन गरेको छ । यसका लागि कुल २१ करोड २० लाख रुपैयाँ खर्च गर्ने सहमति भएको थियो । जग्गा अधिग्रहणसम्बन्धी वातावरणीय प्रभाव मूल्यांकन प्रतिवेदन प्राप्त भएपछि सो प्रतिवेदनका आधारमा अधिग्रहण गरिने जग्गा पहिचान गरी अधिग्रहणको प्रक्रिया अघि बढाउने सहमति भएको थियो । त्यसैगरी प्रभावित क्षेत्रका स्थायी बासिन्दालाई नेपाल स्वास्थ्य बीमा बोर्डबाट प्रक्रिया पूरा गरी स्वास्थ्य बीमा उपलब्ध गराउने सहमति भएको छ ।
प्रभावित क्षेत्रको पूर्वाधार विकासका लागि विगतमा दिएको अनुदानलाई निरन्तरता दिने समेत सहमति भएको छ । नेपाल विज्ञान तथा प्रविधि प्रज्ञा प्रतिष्ठान (नास्ट)को प्रतिवेदनका आधारमा १० दिनभित्र रासायनिक वा जैविक प्रशोधन गरी दुर्गन्ध हटाउने प्रक्रिया सुरु गरिने भएको छ ।
फोहोर उठाएर माटो छोप्ने व्यवस्था मिलाउने सहमति भएको छ । त्यस्तै, काठमाडौं उपत्यकामा उत्पादन हुने फोहोरलाई स्रोतबाटै क्रमबद्ध गर्ने व्यवस्था मिलाइने बताइएको छ । समझदारीपत्रमा सहरी विकास मन्त्रालयका तर्फबाट बन्चरेडाँडा फोहोर व्यवस्थापन आयोजनाका आयोजना निर्देशक, महानगरपालिकाका तर्फबाट प्रमुख प्रशासकीय र धुनीबेसी नगरपालिकाका तर्फबाट प्रमुख प्रशासकीयले हस्ताक्षर गरेका छन् ।
फोहोरमैला व्यवस्थापनका लागि उपयुक्त सेनेटरी ल्यान्डफिल साइट निर्माण गर्नु नेपाल सरकारको लागि कठिन कार्य हो । यसैबीच, सरकारले नुवाकोटको ककनीको बन्चरेडाँडामा ल्यान्डफिल÷डिस्पोजल साइट निर्माण गरिरहेको थियो । साइट सिसडोल ल्यान्डफिल साइटबाट करिब तीन किलोमिटर उत्तर–पश्चिममा रहेको छ र छिटै सञ्चालनमा आउने अपेक्षा रहेको थियो ।
स्थानीय तहमा शक्तिको विकेन्द्रीकरण भइरहेकाले फोहोर व्यवस्थापनको दिगोपन सुनिश्चित गर्न सम्बन्धित स्थानीय सरकारले आफ्नो दृष्टिकोणमा पुनर्विचार गर्नुपर्छ । हाल, नुवाकोट जिल्लाको ककनी गाउँपालिकामा अवस्थित सिसडोल ल्यान्डफिल साइट काठमाडौं र ललितपुर महानगरपालिका र उपत्यकाका छिमेकी नगरपालिकाहरूमा उत्पादन हुने फोहोरको छोटो अवधिमा विसर्जन गर्ने एक मात्र ठाउँ हो ।
ल्यान्डफिल साइट काठमाडौंसँग १८ किलोमिटर लामो कालोपत्र सडकले जोडिएको छ । यो कोल्पु खोलाको धेरै नजिक अवस्थित छ, जुन उत्तर–पूर्वबाट पश्चिमतर्फ बग्छ । ल्यान्डफिल साइट जुन ५, २००५ देखि एक वर्षको लागि सञ्चालनमा आएको थियो । त्यतिबेला सहरी फोहोर सडकमुनि फाल्ने गरी ‘भ्याली १’ नाम दिइएको थियो । एक वर्षपछि ल्यान्डफिल साइटको क्षमता नाघेपछि सहरी फोहोर सिसडोलबाट करिब छ सय मिटर पश्चिममा रहेको एलेटार ल्यान्डफिल साइटमा फालियो । एलेटार ल्यान्डफिल साइटको क्षमताभन्दा बढी भएपछि प्राधिकरणले फेरि सिसडोलमा फोहोर फाल्ने क्रम जारी राखेपछि ‘भ्याली २’ बन्न पुगेको हो ।
विभिन्न अनुसन्धानकर्ताहरूले यस ठाउँलाई फोहोर व्यवस्थापनका लागि प्राविधिक र वातावरणीय रूपमा अनुपयुक्त स्थानको रूपमा पहिचान गरेका छन् । उक्त स्थान र वरपरका रुटका स्थानीयले विरोध समेत गरेका छन् । नगरपालिकाले अपनाएको कमजोर व्यवस्थापन प्रणाली, माटो नछोडी फोहोर फाल्ने, लिचेट सिधै कोल्पुमा फाल्नेजस्ता विषय जनताले गुनासो गरेका छन् । अहिले उपत्यका र बनेपामा जम्मा हुने सबै सहरी फोहोर सिसडोलमा फालिन्छ । त्यहाँ दैनिक करिब १२ सय टन सहरी फोहोर फालिन्छ । सहरी फोहोरको मात्रा सन् २००५ मा फाल्ने फोहोरभन्दा ४ दशमलव ८ गुणा बढी छ । नेपाल विज्ञान तथा प्रविधि प्रज्ञा प्रतिष्ठान (नास्ट) र काठमाडौं महानगरपालिकाले सिसडोलका प्रभावित क्षेत्रको प्रभाव मूल्यांकन गरेको थियो ।
ककनी गाउँपालिका (वडा १, २ र ३), धुनिबेसी नगरपालिका (वडा १) र तारकेश्वर नगरपालिका (वडा ३) मा गरिएको अध्ययनले ल्यान्डफिल साइट नजिकै रहेका ती क्षेत्रलाई अति प्रभावित क्षेत्र, प्रभावित क्षेत्रका रूपमा वर्गीकरण गरेको थियो । र गन्ध मापन (नासल फिल्ड ओल्फ्याक्टोमीटर द्वारा मापन), सतहको पानी र भूजल गुणस्तर विश्लेषण, लिचेट गुणस्तर विश्लेषण, माटो गुणस्तर विश्लेषण, ल्यान्डफिल साइटबाट मिथेन ग्यास उत्सर्जन, पीएम २ दशमलव ५ विश्लेषण (वायुमण्डलीय कण डायमिटर पदार्थ)को सन्दर्भमा सबैभन्दा कम प्रभावित क्षेत्र । निर्माणाधीन बन्चरेडाँडा ल्यान्डफिल साइट ल्यान्डफिल साइटबाट तल्लो सेउदेनी, खिलबुचा, तिलखोरिया, स्वातिबालुवा, सिम्खडा गाँउ, मागाटोल, पाँचमुरिटोल र कोल्पुखोला खोलाहरू अत्यधिक प्रभावित भएको अध्ययनले देखाएको छ । प्रभावित स्थानमा भण्डारा थुम्का, ढोका भञ्ज्याङ, पाठकगाउँ, देगाउँ, छाउठे, सेउदेनी (शिवालय हाइस्कुल वरपर), कागतीगाउँ रहेका छन् । सबैभन्दा कम प्रभावित क्षेत्रमा कटुञ्जेगाउँ, स्वानगाउँ, कागतीगाउँ (स्वास्थ्य चौकी वरपर) र सेउदेनी टंकीडाँडा पर्छन् ।
सिसडोल ल्यान्डफिल साइटवरपर मानव फोहोरको सहअस्तित्वले वातावरणीय, स्वास्थ्य र सामाजिक असर पारेको छ । स्थानीय बासिन्दाले धेरै समस्या भोगिरहेका छन् । बिहान र बेलुका र फोहोर ढुवानी गर्ने समयमा अत्याधिक र असहनीय दुर्गन्ध आउने गरेको उनीहरूले जानकारी दिएका छन् । ल्यान्डफिल साइटबाट झिँगाले झाडापखाला र झाडापखाला निम्त्याएको छ । अस्पतालको फोहोर जथाभावी फाल्दा उनीहरूमा क्यान्सर र पक्षाघात भएको केही स्थानीयले दाबी समेत गरेका छन् ।
अस्पतालको फोहोर फ्याँक्दा सरुवा रोगको जोखिम बढेको छ । खेतीयोग्य जमिनमा पुग्न खोला तरेर हिँड्दा सुन्निने र खसखस हुनेगरेको स्थानीयले बताएका छन् । कोल्पुमा प्रत्यक्ष रूपमा मिसिएको अनुपचारित लिचेटले वातावरणीय समस्या मात्र नभई मानिस, गाईवस्तु र कृषिमा समेत समस्या सिर्जना गरेको छ ।
सिसडोल ल्यान्डफिल काठमाडौं, ललितपुर, भक्तपुर, ककनी र बनेपाबाट फोहोर फाल्ने ठाउँ हो । यो नेपालको सबैभन्दा ठूलो डम्पिङ साइट हो । उक्त स्थानमा दैनिक एक हजार प्लस टन फोहोर फाल्ने गरेको छ । ल्यान्डफिल नुवाकोट जिल्लाको ककनी गाउँपालिका (पहिले ओखरपौवा गाउँ विकास समिति)मा अवस्थित छ । ल्यान्डफिल साइटको क्षेत्रफल १५ हेक्टर छ । २ हेक्टर जग्गा वास्तविक भरणका लागि प्रयोग गरिन्छ भने १२ हेक्टरलाई बफरको रूपमा र बाँकी एक हेक्टर अन्य सुविधाका लागि प्रयोग गरिन्छ ।
विभिन्न सहरको फोहोर पहिलो पटक टेकु ट्रान्सफर स्टेसनमा संकलन गरिन्छ । स्टेसनबाट फोहोर सिसडोलमा पठाइन्छ । सिसडोलमा करिब ६० प्रतिशत फोहोरहरू अर्गानिक हुन्छन् तर फोहोर धेरैजसो छुट्याइएको छैन । पुनः प्रयोग गर्न मिल्ने फोहोर फिर्ता ल्याएर रिसाइकल गर्ने उद्योगहरूमा बेचिन्छ । डम्प अर्धएरोबिक अवस्थामा भरिएको छ । पर्यावरण र सामाजिक सरोकारहरू ल्यान्डफिल साइट नेपाल सरकारले सन् २००५ जुनमा स्थानीयबाट दुई वर्षका लागि अस्थायी स्थानका रूपमा भाडामा दिएको थियो । तर, लिजको म्याद सकिएपछि पनि सरकारले जग्गा प्रयोग गर्न थाल्यो ।
अत्यधिक प्रयोगका कारण नजिकैको ४०–५० रोपनी जग्गा प्रयोगविहीन बनेको छ । यसले स्थानीय र सरकारबीच धेरै झडपहरू निम्त्याएको छ जसको परिणामस्वरूप हडताल र डम्पिङ स्थानमा सवारीसाधन आवतजावतमा रोक लगाइएको छ । सरकारले २००७ मा स्थायी ल्यान्डफिल साइट निर्माण गर्न अवस्थित सिसडोल ल्यान्डफिल साइटबाट दुई किलोमिटर दक्षिणमा सात सय ९२ रोपनी जग्गा किनेको थियो ।
महानगरपालिकाको ठोस फोहोरको अनुचित व्यवस्थापनले अस्वच्छ अवस्थाहरू सिर्जना गर्न सक्छ र यी अवस्थाहरूले वातावरण प्रदूषण र भेक्टर–जनित रोगको प्रकोप निम्त्याउन सक्छ । अर्थात् मुसा र कीराहरूबाट फैलिने रोगहरू ।
फोहोरमैला व्यवस्थापनका कार्यहरू जटिल प्राविधिक चुनौतीहरू छन् । तिनीहरूले प्रशासनिक, आर्थिक, र सामाजिक समस्याहरूको एक विस्तृत विविधता पनि प्रस्तुत गर्दछ जुन व्यवस्थित र समाधान गर्नुपर्छ । बन्चरेडाँडा सिसडोल ल्यान्डफिल साइटबाट १ दशमलव ९ किलोमिटर पश्चिममा छ, जुन काठमाडौंबाट करिब २७ किलोमिटर पश्चिममा पर्छ । केही दिनयता वर्षा बढेसँगै फोहोर फाल्ने ठाउँमा जाने सडकका धेरै खण्ड अवरुद्ध भएकाले फोहोर बोक्ने ट्रक ल्यान्डफिल साइट जाने बाटोमै अड्किएका छन् ।
अविरल वर्षाका कारण बन्चरेडाँडा डम्पिङ साइट रहेको नुवाकोटको ओखरपौवा जाने बाटो हिलो भएको छ, जसले गर्दा काठमाडौंबाट छुट्ने फोहोर बोक्ने ट्रकको आवतजावतमा अवरोध भएको छ । जे होस्, यो खराब मौसमले मात्र होइन जसले फोहोर फाल्ने ट्रकहरूलाई ल्यान्डफिल साइटमा आवागमनमा बाधा पु-याउँछ ।
महानगरपालिकाले सिसडोल ल्यान्डफिल साइटको विकल्पमा बन्चरेडाँडा प्रयोग गर्न थालेको स्थानीयले चर्को विरोध गर्दै आफ्ना माग पूरा नभएसम्म फोहोर बोक्ने ट्रकमा अवरोध जारी राख्ने बताएका थिए ।
‘बन्चरेडाँडाका लागि सरकारले ठूलो रकम खर्च गरे पनि लिचेटको उचित व्यवस्थापन हुनसकेको छैन । पानी परेपछि सिधै कालपुखोलामा मिसिन्छ र त्यसले वरपरका क्षेत्रमा प्रतिकूल असर पार्छ । सिसडोल र बन्चरेडाँडा नजिकै बसोबास गर्ने करिब १२ सय परिवार सदस्य भएका दुई सयभन्दा बढी घरपरिवार अति प्रभावित घरपरिवारको वर्गीकरणमा परेका छन् । सिसडोल स्वास्थ्य चौकीका प्रशासकीय अधिकृतले स्वास्थ्य चौकीमा दैनिक ४० जना टाउको दुख्ने, झाडापखाला, श्वासप्रश्वासमा समस्या, छालासम्बन्धी रोगलगायतका गुनासो लिएर आउने गरेको बताए ।
काठमाडौंको ल्यान्डफिल साइट अनि प्रभावितका समस्या समाधानार्थ तत्काल व्यवस्थापनका लागि सामाजिक सञ्जालमा सुझाव छन्ः फोहोर व्यवस्थापन केन्द्रीत– कार्यपालिकाको विशेष बैठक बोलाउने । सोअघि उपप्रमुख, सबै वडाध्यक्षसँग छुट्टाछुट्टै र संयुक्त भेट गरी ‘न्यूनतम साझा एजेन्डामा सहमति गरेर निर्णय गर्न औपचारिक बैठक आयोजना गर्ने । कार्यपालिकाको बोर्डबाट देहायको विषयमा सिसडोल र बन्चरेडाँडास्थित स्थानीय तहसँग सम्झौता गर्ने भनी निर्णयगराएर कार्यादेश लिने ल्यान्डफिल साइटको दुई किमी क्षेत्रभित्रका बासिन्दा, विद्यार्थी–शिक्षक–कर्मचारी समेतको आधारभूत स्वास्थ्य बीमा कामपाले आगामी साउनबाट पाँच आर्थिक वर्षका लागि लाग्ने प्रिमियम कामपाले बेहोर्ने र आव २०७९/०८० बाटै कार्य प्रारम्भ गर्ने, सो दुई किमी क्षेत्रका क्यान्सरपीडितको उपचारमा अन्य निकायको भुक्तानीमा दोहोरो नपर्ने गरिप्रतिव्यक्ति १० लाख (दश लाख) सम्म सम्बन्धित अस्पताललाई भुक्तानी दिने । दुई किमिभित्रको स्थानीय र बिरामी हो भन्ने वडाको किटानी सिफारिस र अस्पतालको प्रमाण भए हुने ।
यसको लागि अनुमानित जनसंख्या, उमेरसमूह, उपचार गर्ने अस्पताल र लाग्ने खर्चको अनुमान गरी बजेट विनियोजन गर्ने । सिसडोल र बन्चरेडाँडाका लागि एक/एकवटा एम्बुलेन्स कामपाले उपलब्ध गराउने, यसको सञ्चालन–ढाँचा र व्यय त्यहीँको स्थानीय तहको सामान्य निर्देशन र नियन्त्रणमा रही स्थानीय स्वास्थ्य संस्थाले व्यवस्थापन गर्ने । ल्यान्डफिल साइटसम्म पुग्ने सडकको निर्माण सुधार र स्तरोन्नति सडक विभाग र सहरी विकास मन्त्रालयसँग समन्वय गरी तत्काल प्रारम्भ गर्ने । त्यहाँबाट बजेट सुनिश्चित नहुने लिखितपत्र आएमा महानगरपालिकाबाटै स्रोत परिचालन गरी कार्यारम्भ गर्ने । ल्यान्डफिल साइटमा ट्रिटमेन्ट प्लान्ट जडान गर्ने । साइटमा दुर्गन्धरहित हुने व्यवस्था मिलाउने । फोहरबाट मोहर हुने उद्योग साइट क्षेत्रमै सञ्चालन गरी आवश्यक कामदार छनोट गर्दा क्षमतार योग्यताअनुसार प्रभावित क्षेत्रकै बासिन्दालाई प्राथमिकतामा राख्ने । सफाइकर्मी/चालकहरू र निजका परिवार (पति, पत्नी, छोराछोरी, बाबुआमा)को समेत स्वास्थ्य बीमा गरिदिने । सफाइकर्मी र चालकलाई सफाइ उपकरण, पोशाक र नुहाउने नियमित व्यवस्था मिलाउने ।
बन्चरेडाँडा र सिसडोल क्षेत्रका वडाध्यक्ष÷ वडा सदस्य, स्थानीय तह प्रमुख, उपप्रमुख, अध्यक्ष, उपाध्यक्ष र गठित समितिका पधाधिकारीलाई महानगरपालिकामै आमन्त्रण गरी कार्यपालिकाको रोहवरमा नेगोसिएसन गर्ने अनि आफ्नो रोहवरमा प्रमुख प्रशासकीय अधिकृतमार्फत सम्झौता गर्ने, कार्य सञ्चालन टोली गठन गर्ने । संयुक्त अनुगमन टिम बनाउने । यसमा सिसडोल र बन्चरेडाँडाका वडाध्यक्ष समेतलाई समावेश गर्ने । भए÷गरेका प्रगति विवरण वेबसाइटबाट नियमित प्रकाशन गर्ने । समग्रमा यो समस्या को दीर्घकालीन समाधान आवस्यक छ । स्थानीयवासीको साथ र समर्थन समेत आवश्यक र अनिवार्य छ भन्नुमा अत्युक्ति नहोला ।
क्याटेगोरी : विचार / ब्लग
ताजा अपडेट
- अरुण नदीमा पूजा गर्ने क्रममा एक जना बेपत्ता
- चार महिनामा साढे चार खर्ब व्यापार घाटा
- ‘क्रेडिट रेटिङ’ पछि नेपालले लिनुपर्ने लाभ के हो ?
- समाजवाद स्थापना नभएसम्म क्रान्तिबाट विश्राम लिइन्न : महासचिव चन्द
- कञ्चनपुरको कलुवापुरमा बस दुर्घटना हुँदा ३१ जना घाइते
- इन्भेष्टमेन्ट कम्पनीको शेयर कारोबारसम्बन्धी नयाँ प्राबधान
- काठमाडौँमा शनिबार तीन शव भेटिए
- चिनियाँ दूतावासद्वारा ‘क्षत्रपाटी निःशुल्क चिकित्सालय’ लाई विद्युतीय सवारी हस्तान्तरण
धेरैले पढेको
- सुनचाँदीमा सिन्डिकेट लगाएको भन्दै नेपाल राष्ट्र बैंकविरुद्ध सर्वोच्चको कारण देखाऊ आदेश
- समसामयिक राजनीतिक व्यङ्ग्य
- चिया पसल पनि कम्पनी ?
- ढोरपाटन जोड्ने सडक कालोपत्रे गरिँदै
- युनिश शाहीको गीत ‘धारिलो तिर˝ को भ्युज वान मिलियन नाघ्यो
- राजेन्द्र विमल र हरिहर शर्मालाई पुरस्कृत गरिने
- एक्सेल डेभलपमेन्ट बैंकको ट्राफिक प्रहरीलाई सहयोग
- इन्फिनिटी लघुवित्तको सातै प्रदेशमा तालिम सम्पन्न
तपाईको प्रतिक्रिया