दुधमा आधारित उत्पादनहरूमा दुधको मूल्यको प्रभाव

काठमाडौं । दुधको मूल्यमा वृद्धि गर्नु निकै जटिल व्यवसाय हो । यो बुझ्नको लागि पहिले हामीले मूल्यवृद्धिका दुई पक्षहरू छन् भनेर बुझ्न आवश्यक छ र दुवैको आफ्नै स्वतन्त्र तत्व र केही अन्तरनिर्भरताहरू छन्ः

उपभोक्तास्तरमा मूल्यवृद्धि – यो बुझ्न एकदम सजिलो छ । यद्यपि यो किसानस्तरमा मूल्य निर्धारणबाट स्वतन्त्र हुन्छ । दुध अत्यावश्यक वस्तु भएकाले मूल्यवृद्धिलाई ठूला सहकारी संस्था र दुग्ध बोर्डले नियन्त्रण गर्ने र त्यसको नियन्त्रण सरकारले गर्ने गरेको छ ।

उपभोक्ता मूल्यको अपेक्षाको आधारमा किसानको मूल्य निर्धारणलाई नियन्त्रणमा राख्न मूल्य निर्देशनले उत्पादकलाई बाध्य पार्छ ।

किसानस्तरमा मूल्यवृद्धि– यो एक धेरै जटिल प्रणाली हो र यी मुख्य कारकहरूद्वारा प्रभावित हुन्छः गाई र भैसीका लागि कच्चापदार्थ (चारा/अनाज/साग)को मूल्य, गाईको दानाले कुल प्रत्यक्ष खर्चको लगभग ९० प्रतिशत खर्च गर्छ र कुल राजस्वको लगभग ७० प्रतिशतबराबर हुने गर्दछ ।

दानाको मूल्य बढ्दा किसानहरूले गाईबस्तुहरूलाई घटाउँछन् जसले गर्दा दुध आपूर्तिमा लामो समयसम्म ह्रास हुन्छ, साथै जाडो र वर्षाको मौसममा भन्दा गर्मीमा गाईले धेरै कम दुध दिन्छन् ।

हालै निजी तथा सरकारी स्वामित्वको दुग्ध विकास संस्थान (डीडीसी)ले दुधको खुद्रा मूल्य बढाएको छ । डीडीसीको नीलो प्याकेटमा आउने आधा लिटर दुधको मूल्य ५ दशमलव ५० रुपैयाँले बढेर ४८ दशमलव ५० रुपैयाँ परेको छ । हरियो प्याकेटमा आधा लिटर फुल क्रिम दुधको मूल्य अब आठ रुपैयाँले बढेर ६५ रुपैयाँ छ । त्यसैगरी पहेँलो प्याकेटमा आउने आधा लिटर गाईको दुधको मूल्य अहिले सात रुपैयाँले बढेर ५८ रुपैयाँ छ । तर, काठमाडौंबाहिरका विभिन्न स्थानमा दुधको मूल्य फरक–फरक छ । ‘कृषि तथा पशुपन्छी विकास मन्त्रालयको निर्देशनअनुसार नयाँ मूल्य तोकेका बताइन्छ । अन्य दुग्धजन्य पदार्थको मूल्य पनि छिट्टै बढाइने कुरा निश्चित छ ।

दानाको मूल्य र ढुवानी खर्च बढेकाले दुधको उत्पादन लागत बढेकोले दुधको मूल्य बढाउनु आवश्यक भएको रहेको बताइन्छ । मूल्यको यो समयसापेक्ष परिमार्जनले धेरै मानिसहरूलाई दुग्धखेतीमा प्रवेश गर्न र किसानहरूले घट्दो नाफाका कारण दुग्धक्षेत्र छाडेर दुध उत्पादन बढाउन पनि प्रोत्साहन गर्ने अपेक्षा छ । निगमले दैनिक करिब ६० हजार लिटर दुधमा घाटा भोगिरहेको छ । अप्रिलको मध्यदेखि अगस्टको मध्यसम्मको अवधि दुध उत्पादनमा उल्लेख्य गिरावट आउने मौसम हो । यसवर्ष कच्चा दुधको अभावका कारण निगमले धुलो दुध उत्पादन गर्न सकेको छैन ।

नेपालमा दुध आयातमा प्रतिबन्ध छ, तर अभाव भएकाले दैनिक माग धान्न संघर्ष गरिरहेकाले प्रतिबन्ध फुकुवा गर्नेतर्फ विचार गर्नुपर्ने समेत कुरा सार्वजनिक भएका छन् । काठमाडौं उपत्यकामा दैनिक ७५ हजार लिटर दुधको माग छ । दहीको माग तीन हजार लिटर छ । सरकारले गत फागुन ३ गते किसानलाई दिने कच्चा दुधको न्यूनतम खरिद मूल्य प्रतिलिटर ९ दशमलव १ रुपैयाँले बढाएर ६५ दशमलव ५ रुपैयाँ पु-याएको थियो ।

दुग्ध विकास बोर्डले गरेको एउटा अध्ययनअनुसार नेपालमा एक लिटर दुधको लागत ४८ रुपैयाँ ५५ पैसा पर्ने पाँच वर्षअघि नै देखिएको थियो । त्यस हिसाबले अहिले लागत अझै महंगो छ । समस्या समाधानतिर लाग्नुभन्दा त्यसबाट भाग्नु सबैभन्दा सजिलो काम हो । दुधको मूल्यवृद्धि गरेर सरकारले त्यस्तै सजिलो बाटो रोजेको बताइन्छ ।

सजिलै दुधको मूल्यवृद्धिको निर्णय गरिदिएको हो कि भन्ने लाग्छ । सरसर्ती हेर्दा मूल्यवृद्धिले किसानलाई हेरेको जस्तो पनि देखियो । किसानले भनेको कुराले सरकारलाई कहिल्यै बतास लाग्दैन, न हिजो न आज । सरकारले कुरा सुनेको भनेको व्यवसायीको हो ।

एक अध्ययनअनुसार दुग्ध विकास बोर्डले गरेको एउटा अध्ययनअनुसार नेपालमा एक लिटर दुधको लागत ४८ रुपैयाँ ५५ पैसा पर्ने पाँच वर्षअघि नै देखिएको थियो । त्यस हिसाबले अहिले लागत अझै महंगो छ । यो स्पस्ट छ कि सरकारले गरेको दुधको मूल्यवृद्धिबाट उपभोक्ता खुसी हुने कुरै भएन । तिनको ढाड सेकिएकै छ । किसान पनि खुसी छैनन् । त्यसमाथि दुग्ध विकास नीतिअनुसार प्रत्येक दुई वर्षमा मूल्य पुनरावलोकन गर्न सकिन्छ, तर सरकारले एकै वर्षमा वृद्धि गरेको छ । त्यसर्थ दुध उत्पादनमा लागतको सबैभन्दा धेरै हिस्सा दाना चोक्करको हुन्छ । त्यसको मूल्य बढेको बढ्यै छ । अनि दुधको लागत नबढेर के मान्थ्यो ? खासमा दुधको मूल्य बढाउनेभन्दा पनि यसको लागतमूल्य कटौतीको काम सरकारले गर्नुपथ्र्यो । त्यसो गर्न पशुपालन व्यवसाय फस्टाउने वातावरण बनाउनुपर्छ ।

यो स्पस्ट छ कि पशुपालन व्यवसाय फस्टाउन त दाना र चोक्करको मूल्य कम गर्ने होइन, घाँस उत्पादन बढाउने नीति ल्याउने हो । उन्नत नश्लका गाईभैँसी किसानले पाल्ने नीति र वातावरण तयार गर्ने हो । नेपालमा उन्नत घाँस र उन्नत नश्लका पशुपालन फस्टाउन सक्ने प्रशस्त वातावरण छ । नभएको त उचित सरकारी नीति र बजारीकरणको व्यवस्था हो । ती कमजोरी सुधारे दुधको लागत घट्छ, मूल्य घट्छ, उत्पादन पनि बढ्छ ।

देश दुधमा आत्मनिर्भर बन्न सक्छ । साना नानी र बिरामीलाई मात्रै अत्यावश्यक होइन, सबैलाई पोषण दिने दुधको लागत र मूल्य दुवै घटाउनु उत्तम बाटो हो । सरकारी निर्णय र नीति तथा व्यवहार पुनरावलोकन गरिनुपर्छ ।

यसवर्षको पहिलेको तुलनामा कम आपूर्ति भएका कारण चालू आर्थिक वर्षमा दुधको मूल्य बढेको हो । कृषकहरूलाई कम प्रतिफलले दुध आपूर्तिमा बाधा पु-याएको छ । स्किम्ड मिल्क पाउडरको न्यून स्टक र आपूर्तिमा आएको कमी नै दुधको भाउ बढ्नुको कारण हो । दुध विशेषगरी क्याल्सियम, दुध भिटामिन र खनिजको ठूलो स्रोत हो । हड्डीको स्वास्थ्यको लागि यो महत्वपूर्ण छ । सन्तुलित आहारको एक भागको रूपमा, पोषण विशेषज्ञहरूले मानिसहरूलाई हरेक दिन दुध र अन्य डेयरी उत्पादनहरूजस्तै दही र चिजहरू उपभोग गर्न सल्लाह दिन्छन् । दुधको लाभहरूमा, दुधमा नुहाउँदा क्लियोपेट्राले के गरिरहेकी थिइन् भन्ने थाहा थियो ।

दुधजन्य पदार्थको मूल्यवृद्धिमा यस क्षेत्रका हरेक नीति–निर्माताले जवाफ खोज्नुपर्ने प्रश्न हो । तिनीहरूले किन यस्ता प्रश्नहरू सोध्दैनन् भनेर अचम्म लाग्छ । यसको मतलब यो हो कि राज्यले बजारलाई ‘नियमन’ गर्न र प्रतिस्पर्धात्मकरूपमा काम गर्ने सुनिश्चित गर्न कुनै वा बरु नकारात्मक भूमिका खेल्दैन । त्यसैले ‘राज्य’ले किन नियामकको भूमिका निर्वाह गरिरहेको छैन भन्ने कुरा सबैभन्दा पहिले खोज्नुपर्छ । एक पटक बजार नियमित भएन भने यसले यसको पछाडि फर्काउँछ किनभने त्यसो भए यो एकाधिकारवादी वा सबैभन्दा राम्रो एक ओलिगोपोलिस्टको रूपमा खेल्छ र त्यसैले उपभोक्ता मूल्यमा कमी ल्याइने छैन ।

वास्तवमा दुधको बजार संरचना उपभोक्ता छेउमा अल्पसंख्यक र उत्पादकको छेउमा एक ओलिगोपोसोनिस्ट भएको ‘अलिगोपोलिस्टिक’ हो । दुधको मूल्य सामान्यतया माग, आपूर्ति र मूल्य नीतिको शक्तिले निर्धारण गरिन्छ । दुधको मूल्य, उत्पादन र बिक्री दुवै क्षेत्रअनुसार र राज्यअनुसार उत्पादनको ढाँचा र देशमा मौसमी तथा क्षेत्रीय भिन्नताअनुसार फरक–फरक हुन्छ । पातलो र फ्लस सिजन उत्पादन अनुपात ३०ः७० को रूपमा उच्च हुन्छ । पहिले भनिएझैँ दुध उत्पादक र उपभोक्ता दुवैको मूल्य भिन्नता दुध बचत क्षेत्र/राज्यहरू र दुधको अभाव भएको क्षेत्रहरूबीच समानरूपमा उच्च छ ।

शाकाहारीको बारेमा बढ्दो चिन्ता, मांसाहारी खानेकुराभन्दा दुध र दुग्धजन्य पदार्थको स्वास्थ्य लाभ र पारिस्थितिक सन्तुलनजस्ता कारकहरूका कारण विश्वभर दुध र दुग्धजन्य पदार्थको प्रयोग बढ्दै गएको छ । यसले विश्वभर दुधको उत्पादन बढाएको छ । भारत, युक्रेन र ब्राजिलजस्ता देशहरू ननफ्याट ड्राइमिल्क उत्पादन श्रेणीको प्रमुख निर्यातकर्ताको रूपमा उदाइरहेका छन् ।

विश्वको दुग्ध र दुग्धजन्य उत्पादनको बजार विश्व दुग्ध उत्पादनको मूल्यमा सुधारका कारण दीर्घकालीन वृद्धिको लागि तयार छ । धेरैजसो डेरी उत्पादनहरूको मूल्यमा हुने अनुमानित वृद्धि विश्वव्यापी दुध र दुग्ध उत्पादन बजारको वृद्धि गर्ने महत्वपूर्ण कारक हो । यद्यपि, मूल्यहरूमा चरम अस्थिरताले पनि उद्योगको वृद्धिलाई बाधा पु-याउन सक्छ । दुध र दुग्धजन्य पदार्थको बढ्दो मूल्य पनि खाद्य मुद्रास्फीतिको लागि सम्भावित दबाबविन्दु हो ।

एक पटक दुधको मूल्य बढेपछि, मिठाई र चिजजस्ता दुधमा आधारित उत्पादनहरूको मूल्य पनि बढ्छ । चाडपर्वको सिजनले दुधमा आधारित उत्पादनहरू, विशेषगरी मिठाईको माग र खपतमा वृद्धि देखेपछि मूल्यहरू थप प्रभावित हुन्छन् । वर्षौँको दौडान, दुध उत्पादनको लागि सबै प्रमुख सामग्रीहरूको लागत बढेको कारण दुध खरिद लागत उल्लेखनीय रूपमा बढेको छ ।

दुध खरिदमूल्य निर्धारणमा दुई अक्षरको मूल्य निर्धारण नीतिलाई मात्रै विचार गर्नुको सट्टा इनपुट मूल्य, प्रविधि र सरकारी नीतिहरू समावेश गर्ने मोडेलहरू विचार गर्न पनि आवश्यक छ ।

गाई र भैँसीको दुधको संरचनाका कारण दुईवटा मूल्यहरू छन् र उत्पादन तथा दुध तथा दुग्धजन्य पदार्थको उपभोक्ताको मूल्यमा पनि अन्तरक्षेत्रीय भिन्नता छ । त्यसकारण, विभिन्न मार्केटिङ च्यानलहरूको गतिशीलता बुझ्न महत्वपूर्ण छ, जसमा क्रेता र बिक्रेताहरूको खरिद र बिक्री व्यवहार, मूल्य आन्दोलन र विभिन्न बजार एजेन्टहरूको क्षमता उत्पादकहरू र उपभोक्ताहरूसम्म पुग्न सकिन्छ ।

उपभोक्ताहरूलाई उचित मूल्यमा दुध र दुग्धजन्य पदार्थको पर्याप्त आपूर्ति सुनिश्चित गर्न, आर्थिक दक्षताको दृष्टिले महत्वपूर्ण दुध बजारीकरण च्यानलहरूको प्रभाव जाँच गर्न आवश्यक छ, ता कि सुधार गर्न रणनीति र नीतिगत उपायहरू काम गर्न सक्षम हुन सकियोस् । दुध र दुध उत्पादनहरूको लागि समग्र मूल्य निर्धारण संयन्त्र आधुनिक, भरपर्दो र उपभोक्तामुखी हुन जरुरी छ ।