घट्दो बचतको वर्तमान अवस्थामा ध्यान दिनु आवश्यक

काठमाडौं । आवश्यकताहरू सुन्दर हुन्छन्, इच्छाहरू कुरूप हुन्छन् । आवश्यकताहरू शारीरिक छन्, इच्छाहरू मनोवैज्ञानिक हुन्छन् ।

विकासोन्मुख देशहरूमा बचतको महत्व आर्थिक वृद्धिदर लगानीको दरको कार्य हो र पछिल्लो घरेलु बचतको दरले सीमित हुन्छ भन्ने लामो विवादित आर्थिक सिद्धान्तमा निर्भर गर्दछ । आर्थिक वृद्धि मोडेलले तर्क गर्दछ कि आर्थिक वृद्धि उच्च बचत दरहरूमा निर्भर र अनुसरण गर्दछ ।

विकासशील अर्थतन्त्र जसले आफ्नो बचत (लगानी) दरलाई स्थायीरूपमा वृद्धि गर्न सफल हुन्छ अन्यथाभन्दा तुलनात्मकरूपमा उच्च उत्पादन स्तर हुनेछ र त्यसैले अवधिको लागि छिटो बढ्नुपर्छ ।

हालै नेपाल राष्ट्र बैंकका गभर्नर महाप्रसाद अधिकारीले नेपालमा बचतको तुलनामा उपभोग र खर्च गर्ने प्रवृत्ति बढिरहेको बताएका छन् । उनले राष्ट्रिय आयसँग दाँजेर हेर्दा हाम्रो बचतको प्रवृत्ति कमजोर रहेको बताए ।

नेपालमा बचत गर्ने बानीको विकास गर्नुपर्ने र बचतले नै लगानी र आम्दानीको बाटो देखाउने समेत उनले बताए । ‘प्लान योर मनी, प्लान् योर फ्युचर’ भन्ने नाराका साथसुरु भएको ‘ग्लोबल मनी विक २०२३’ कार्यक्रममा युवा विद्यार्थीमाझ वित्तीयजागरण र वित्तीय चेतना अभिवृद्धिका लागि ग्लोबल मनी विकको अभियानमहत्वपूर्ण अवसर हो ।

नेपाल सग्रममा कम बचत गर्ने देशमा पर्छ । तथ्यांक हेर्ने हो भने सबैभन्दा बढी खर्च गर्छौँ । राष्ट्रिय बचतको अनुपात आधारमा हेर्दा बचतको रेट एकदमै कमजोर छ । आम्दानी बचतबाट नै गरिने हो ।

नेपालमा ऋणको माग निरन्तर बढ्दै गएको छ । यसले बैंकमा रहेको निक्षेप घट्दै गएको छ । त्यसैले चर्को ब्याजदरमा निक्षेप संकलन गर्ने प्रतिस्पर्धा छ । उच्च निक्षेप दरहरू नेपालजस्तो देशमा राम्रो समाचार हो जहाँ उपभोग धेरै उच्च छ, जब कि बचतहरू निकै तल झरेको छ । केन्द्रीय तथ्यांक विभागको केही समय अगाडिको प्रतिवेदनले नेपालीले कुल गार्हस्थ्य उत्पादनको ८९ दशमलव ७५ प्रतिशत उपभोगमा खर्च गर्नेगरेको छ ।

यसको अर्थ देशको कुल गार्हस्थ्य बचत कुल गार्हस्थ्य उत्पादनको १० दशमलव २५ प्रतिशतको हाराहारीमा छ । उच्च निक्षेप दरले बचत गर्ने बानी बसाल्ने अपेक्षा गरिएको छ । बचतलाई लगानीमा परिणत हुने भएकाले नेपालीले बढी बचत गर्नुपर्छ ।

भौतिक पूर्वाधार निर्माण गर्न, मानव पुँजी निर्माण गर्न र आर्थिक वृद्धिमा बाधा पु-याउने अन्य बाधाहरू हटाउन नेपालमा लगानी धेरै आवश्यक छ । उपभोगमा हुने खर्चले पनि वृद्धिमा योगदान पु-याउँछ भनी विश्वास गर्ने एउटा विद्यालय छ । यो तर्क त्रुटिपूर्ण छैन । तर वास्तविकता के हो भने नेपालीले धेरै आयातित वस्तु उपभोग गरिरहेका छन् । यसको मतलब उपभोगमा खर्च भएको पैसाले विदेशी कम्पनीहरूको लागि राजस्व उत्पन्न गरिरहेको छ ।

नेपालीहरूले थप बचत गर्ने समय आएको छ ता कि पैसा उत्पादन इकाइहरू निर्माण गर्न र रोजगारी सिर्जना गर्ने र आर्थिक वृद्धिमा योगदान पु-याउने पूर्वाधार परियोजनाहरूमा प्रयोग गर्न सकियोस् । नेपालका तथाकथित ठूला बैंकहरूसँग एउटा पनि ठूला पूर्वाधार आयोजना निर्माण गर्न पर्याप्त रकम नहुनु दुःखद् कुरा हो । त्यसैले बचत बढ्नुपर्छ ।

लगानीलाई प्रोत्साहन गर्ने माध्यमबाट तीव्र गतिमा वृद्धि हुने निश्चित हुन्छ । मुख्य कुरा यो हो कि बचतले आर्थिक वृद्धिमा योगदान पु-याउँछ जसलाई स्रोतहरू खाली गर्न प्रयोग गर्न सकिन्छ र त्यसपछि पुँजी–उपकरण, मेसिनरी, भवनहरू र अन्यको मात्रा बढाएर अर्थव्यवस्थाको उत्पादक क्षमता बढाउन सकिन्छ ।

आर्थिक वृद्धिको लागि बचतको महत्व पनि चीन, भारत, इन्डोनेसिया, मलेसिया, सिंगापुर, दक्षिण कोरिया र थाइल्यान्डले गरेको आर्थिक प्रगतिमा देख्न सकिन्छ । तर, नेपालजस्ता न्यून आय भएका देशहरू, जहाँ प्रविधिको अभाव छ, प्रायः उपलब्ध बचतलाई उत्पादनशील क्षेत्रमा उपयोग गर्न असफल भएको देखिन्छ ।

नेपाली हामीमध्ये अधिकांश गरिबीमा हुर्केका छौँ । तर, समृद्धिको साथमा, हाम्रो चिन्ता छ कि यस्तो ढिलो सन्तुष्टि हराएको कला बन्न सक्छ । ढिलो सन्तुष्टि पनि दिगो सफलता हासिल गर्ने माध्यम हो । बच्चाहरूमा आत्म–नियन्त्रण को अभ्यास गर्न आवश्यक छ । तिनीहरूले आफ्नो जीवनमा अनावश्यक आनन्दहरूलाई कसरी अस्वीकार गर्ने भनेर सिक्नु आवश्यक छ । यो अनुशासनले जीवनमा बलियो पूर्ति प्राप्त गर्नको लागि तिनीहरूको जग बलियो बनाउँछ ।

आफ्ना चाहनाहरू पूरा गर्न बढी आत्म–नियन्त्रण गर्ने बालबालिकाहरू आफ्ना लक्ष्यहरू प्राप्त गर्न थप सकारात्मक, आत्म–उत्प्रेरित र लचिलो भएका छन् । फलस्वरूप, तिनीहरू जीवनमा धेरै सफल भए । धेरैजसो व्यक्तिहरू सजिलो तरिकाहरू, सर्टकटहरू, धनी–छिटो योजनाहरू, र मागअनुकूल आनन्दहरू खोजिरहेका छन् । ढिलो सन्तुष्टिको लागि आत्म–नियन्त्रण, अनुशासन र लगनशीलता चाहिन्छ । यी पनि धेरै सफल व्यक्तिहरूमा सामान्य हुने लक्षणहरू हुन् ।

बचत गर्ने र बुद्धिमानीपूर्वक लगानी गर्ने प्रत्येक प्रतिशतको लागि, समयसँगै, यसले धेरै पैसा थप्नेछ । त्यसपछि आफ्नो वरपरका मानिसहरूको लागि धेरै अद्भूत चिजहरू गर्न सक्नुहुन्छ । ढिलो सन्तुष्टिले तपाईँलाई सरल जीवन बिताउन पनि मद्दत
गर्न सक्छ ।

सरल जीवन सुख प्राप्त गर्नको लागि एक महत्वपूर्ण कुञ्जी हो । धेरै पटक, हामीले जीवनलाई धेरै जटिल बनाएका छौं । हामी चिजहरूद्वारा बाँच्दछौँ जसले वास्तविक र दिगो मूल्यहरू थप्दैन । हामीले भौतिकवादी संसारमा विज्ञापनहरूद्वारा सञ्चालित झुटलाई किनेका छौं ।

नगद वा क्रेडिट कार्डमार्फत हामीलाई धेरैभन्दा धेरै सामानहरू प्राप्त गर्न प्रलोभन दिन सबै प्रकारका राम्ररी तेलयुक्त चालहरू र पासोहरू प्रयोग गरिन्छ । हामी पछ्याउँछौँ र सामानहरू पाउँछौँ जसले हामीलाई खुशीको अस्थायी भावना दिन्छ ।
केही समयपछि, यसले अक्सर हामीलाई भित्र खाली महसुस गराउँछ किनभने यसले हाम्रो जीवनमा साँचो पूर्ति ल्याउँदैन । कुरालाई नराम्रो बनाउन तिनीहरूले हामीलाई व्यर्थ, लोभी र असन्तुष्ट बनाउन सक्छन् । जब हामी धेरैभन्दा धेरै सम्पत्तिहरू जम्मा गर्छौँ र हाम्रो वरिपरि धेरै र अधिक खेलौनाहरू राख्छौँ भने हामी कुनै बुद्धिमानी वा राम्रो हुनेछैनौँ ।

हामी केही लिएर आएका थियौँ र केही पनि लिएर जान्छौँ, हामीलाई थप सामान किन चाहियो ? जब सादा जीवन बिताउने निर्णय गर्छौँ, धेरै महंगो सामानहरू दिन्छौँ ।

यो चुनौतीपूर्ण जीवनमा पैसा बचत गर्नुको महत्व के हो ? पैसा बचत गर्नु राम्रो बानी हो र प्रत्येक व्यक्तिले बचत गर्ने अभ्यास गर्नुपर्छ । बचत गर्नु बुद्धिमानी हो । वर्षाको दिनमा बचत गर्नु भनेको प्रचलित भनाइ हो जसको अर्थ सानो जीवमध्येको एक कमिलाले स–साना खाद्यान्नको कणलाई निरन्तर घरभित्र लैजाँदै गरेको देख्न सकिन्छ । झन्डै चार महिनासम्म रहने वर्षाको मौसमले कमिलाहरूलाई घरभित्रै बस्न बाध्य पार्छ । त्यसैले, वर्षाको समयमा, कमिलाहरू भण्डार गरिएको खानामा बाँच्छन् । मानिसले कमिलाको किताबबाट सिक्नु पर्छ । यस पुस्तकको एक प्रति व्यक्तिको व्यक्तिगत पुस्तकालयमा हुनुपर्छ ।

अहिलेको पुस्ता खुकुलो छ । तिनीहरूमध्ये कोही आफ्नो क्षमताभन्दा बाहिर बाँचिरहेका छन् । यो न व्यक्तिको लागि राम्रो हो न देशको लागि । एक रुपैयाँ बचाउनु भनेको कमाएको रुपैयाँ हो । सानो नोटको ख्याल राख्नुहोस्, ठूला नोटले आफ्नो ख्याल राख्छ । बचत गर्नुको मतलब यो होइन कि कमाएको सम्पूर्ण रकम बचत गर्नुपर्छ । मानिसले पहिले आधारभूत आवश्यकताहरू पूरा गर्नुपर्छ र बाँकी रहेका सबै बचत गर्नुपर्छ । विज्ञापनहरू यति आकर्षक छन् र पसलहरू यति सुन्दर ढंगले बनाइएका छन् कि एक व्यक्ति तिनीहरूको पासोबाट उम्कन सक्दैन । यदि कसैले जीवनमा स्थापित गर्न चाहन्छ भने, बचतमा ध्यान दिनुपर्छ ।

साना थोपाले सागर बनाउँछ । यदि तपाईँ विज्ञापनहरूको सिकार हुनुहुन्न भने तपाईँ गर्वका साथ भन्न सक्नुहुन्छ कि तपाइँ बचत मोडमा हुनुहुन्छ । कतिपय मानिसहरु यस्ता छन् जो बाहिरी छालाको छाला छर्छन् र कमाएको हरेक रुपैयाँ बचाउँछन् । यस्ता मानिसहरु दुःखी जीवन बिताउँछन् । आनन्द लिनुहोस् र बचत गर्नुहोस् सुनौलो नियम हुनुपर्छ । बचतले तपाईँलाई ठूलो आत्मविश्वास दिन्छ । कसैसँग सधैँ केही न केही फिर्ता हुनुपर्दछ । पैसा बचत गर्नुका साथै पेट्रोलियम पदार्थ आदि जस्ता सबै घट्ने स्रोतहरूलाई पनि बचत गर्नुपर्छ । जल संरक्षणलाई उच्च प्राथमिकता दिनुपर्छ । बचतले प्रकृतिमा दबाब कम गर्नेछ । यसमा अभिभावकको ठूलो भूमिका हुन्छ । उनीहरूले आफ्ना छोराछोरीलाई बचतको महत्व बुझाउनुपर्छ । ‘समयमा सिलाइले नौ बचत गर्छ । ‘पहिलेका दिनहरूमा युवापुस्ताले खुत्रुके वा पिग्गी बैंकमा बचत गर्ने सिक्का पनि काममा आएर परिवारको इज्जत जोगाउने गर्दथे । बचत गर्न  क्रेडिट कार्डहरू प्रयोग नगर्नुहोस् – तपाईंले आफ्नो स्वामित्वमा नभएको पैसाबाट नचाहिने वस्तुहरू खरिद गर्नुहुन्छ ! धुम्रपान नगर्नुहोस् – सक्रियरूपमा धुम्रपान गर्दा वार्षिक करिब ४५ हजार रुपैयाँ चुरोटमा खर्च हुन सक्छ । यो पैसा अहिले किताब पढ्न र यात्रामा खर्च गर्नुहोस । रक्सी पिउनु हुँदैन –पेयपदार्थमा प्रतिवर्ष करिब ६५ हजार रुपैयाँ खर्च हुन सक्छ । अहिले त्यही पैसा सेयरमा लगानी गर्नुस् । पैसाको मामिलामा भावनात्मक निर्णयहरू नगर्नुहोस् । जस्तैः गृहनगरमा घर बनाउँदा, यो हाम्रो क्षेत्रको सबैभन्दा अग्लो भवन होस् भन्ने चाहना हुन सक्छ । तर यो गलत निर्णय हो । एक दायित्वमा मूर्खतापूर्वक थप १० लाख खर्च हुन सक्दछ ।

दैनिक एक घण्टा हिँड्नुहोस्, बाहिर जाँदा घरबाट पानीको बोतल बोकेर जानुहोस् खाली पेटमा किनमेल नगर्नुहोस्, जंक फुडबाट बच्नुहोस्, अनावश्यकरूपमा लुगा किन्न नगर्नुहोस् ।

किन मानिसहरूले आफ्नो पैसा बचत वा लगानी गर्दैनन् यदि उनीहरूलाई पहिले नै थाहा छ कि यो सही कुरा हो ? तिनीहरू आफ्नो भविष्यको लागि योजनाभन्दा वर्तमान पलको लागि बाँच्न चाहन्छन् । यही कारणले गर्दा आफ्नो बुढेसकालमा धेरैले आफ्नो समर्थनको लागि काम गरिरहनु पर्छ !

कतिपयसँग बचत गर्न पर्याप्त पैसा छैन । जब तपाईँको सम्पूर्ण आम्दानी तपाईँको आवश्यकताहरू किन्न पर्याप्तभन्दा कम हुन्छ तपाईँले पैसा बचत गर्न सक्नुहुन्न । यसलाई अस्वीकार गर्नु भनेको जीवनको आधारभूत तथ्यलाई गुमाउनु हो । अधिकांश धनीहरू यस तथ्यबाट अनभीज्ञ छन् । तिनीहरूले संसारको चित्रण गर्न सक्दैन जहाँ कुनै डिस्पोजेबल आय छैन । त्यहाँ थिए । त्यो गरे । प्वाल भएको टिसर्ट लगाएको थियो । धेरैजसो मानिसहरू त्यस्ता निराश छैनन् । तिनीहरू सन्तुष्टिलाई स्थगित गर्न र केही बचत गर्नुको सट्टा आज आफ्नो सबै पैसा खर्च गर्न इच्छुक छैनन् ।