काठमाडौंमा वायुु प्रदूषण र यसको असर

काठमाडौं । मुलुकको राजधानी र सबैभन्दा ठूलो सहर काठमाडौं उपत्यका फेरि विश्वकै प्रदूषित सहरको सूचीमा परेको छ । हालै वायु प्रदूषण धेरै भएका विश्वका सहरहरूको सूचीमा काठमाडौं पहिलो नम्बरमा परेको हो ।

साथै विश्वभरका सहरको वायु प्रदूषणको मात्रा नाप्दै आएको ‘आईक्यूएयर’ले हालै सार्वजनिक गरेको सूचीमा काठमाडौं सबैभन्दा धेरै वायु प्रदूषण भएको सहरको पहिलो नम्बरमा परेको हो ।

विश्व बैंकको प्रतिवेदनअनुसार दक्षिण एसियामा वायु प्रदूषणबाट हुनेरोगबाट वर्षेनी २० लाखको मृत्यु हुनेगर्छ । दक्षिण एसियामा वायु प्रदूषणको अवस्था भयावह छ । संसारका १० प्रदूषित सहरमध्ये नौवटा दक्षिण एसिया क्षेत्रमा रहेको विश्व बैंकको २०७९ मंसिर २८ को प्रतिवेदनमा उल्लेख छ । विश्व स्वास्थ्य संगठनले तोकेको मापदण्डअनुसार हावामा औसत वार्षिक पीएम २ दशमलव ५ को मात्रा एक घनमिटरमा पाँच माइक्रोग्राम हुनुपर्छ । २ दशमलव ५ माइक्रोमिटर वा सोभन्दा साना धुलोका कणलाई पीएम २ दशमलव ५ भन्ने गरिन्छ । धेरै साना हुने यस्ता कणले फोक्सो हुँदै रक्तसञ्चार प्रणालीमा प्रवेश गरेर मानिसलगायत अन्य जीवित प्राणीलाई अस्वस्थ बनाउँछ ।

सोको प्रभावबाट श्वासप्रश्वाससम्बन्धी रोगसँगै फोक्सोको क्यान्सर हुने डब्लूएचओले जनाएको छ । त्यस्तै विश्व बंैकको ‘स्ट्राइभिङ फर क्लिन एयरः एयरपोलुसन एन्ड पब्लिक हेल्थ इन साउथ एसिया’ अध्ययन प्रतिवेदनमा हावामा वार्षिक औसत पीएम २ दशमलव ५ को मात्रा ३५ माइक्रोग्राम प्रतिघनमिटरमा पाइएको उल्लेख छ । भारतको लखनउ, कोलकाता, बनारस, नयाँ दिल्ली र पटना, नेपालको काठमाडौं उपत्यका, बंगलादेशको ढाका, अफगानिस्तानको काबुल र पाकिस्तानको इस्लामाादमा वार्षिकरूपमा हावामा धुलोका कणको मात्रा औसतभन्दा बढी छ । सोअनुसार हावामा पीएम २ दशमलव ५ को मात्रा धेरै जनसंख्या भएको ठाउँमा २० गुणाभन्दा बढी पाइएको छ ।

सो प्रतिवेदनअनुसार वायु गुणस्तरका लागि दक्षिण एसियाली मुलुकमा बनाएको नियम पनि प्रभावकारी कार्यान्वयन नभएको जनाएको छ । सो समस्या समाधानका लागि उत्सर्जनमा कटौतीसँगै क्षेत्रीयरूपमा पहल र समन्वयको खाँचो छ । पूर्णरूपमा नीतिगत व्यवस्था कार्यान्वयन गरिए हावामा धुलोका कणको मात्रा ४ प्रतिशतले मात्र घट्ने प्रतिवेदनमा उल्लेख छ । सन् २०१८ देखि २०३० मा यसक्षेत्रमा धुलोका कणको मात्रा १२ प्रतिशतले बढ्ने प्रक्षेपण गरिएको छ ।

प्रदूषण नाप्ने आईक्यूएयरका अनुसार काठमाडौंको एयर क्वालिटी इन्डेक्स २०८ छ । ‘एयरक्वालिटी इन्डेक्स’ एक सय ८३ रहेको थाइल्यान्डको चियाङ माइ सहर विश्वकको सबैभन्दा प्रदूषण भएको दोस्रो सहरमा परेको छ । स्वीसस्थित एयर क्वालिटी टेक्नोलोजी कम्पनी आईक्यू एयरले उपत्यकाका विभिन्न वायु गुणस्तर अनुगमनकर्ताहरूबाट जानकारी संकलन गरी केही दिनअघि काठमाडौंको वायु गुणस्तर सूचकांक एक सय ८१ रहेको निष्कर्ष निकालेको थियो, जुन विश्वकै उच्च हो ।

एयर रिपोर्ट प्यारामिटरमा आधारित छ । मापन गरिएकोमा सबैभन्दा सानो कण हो जुन प्रायः सवारीसाधनको उत्सर्जन र अन्य धुवाँबाट उत्पन्न हुन्छ र सजिलै मास्कमार्फत पनि सास लिन सकिन्छ ।

यद्यपि, यी कणहरू फोक्सो र रक्तप्रवाहमा गहिरो जान सक्छ जसले स्वास्थ्यमा प्रतिकूल असर पार्न सक्छ । नेपालपछि ढाका, बेइजिङ र यांगुुन र लाहोर प्रत्येक एक सय ६० देखाएको छ । अमेरिकी मापदण्डअनुसार, शून्य र ५० बीचको एक्यूआई राम्रो हावा मानिन्छ, ५१ देखि एक सयसम्म मध्यम, एक सय एकदेखि र एक सय ५० संवेदनशील समूहका लागि अस्वस्थ, एक सय ५१ देखि दुई सयसम्म अस्वस्थ्यकर, दुई सय एकदेखि तीन सयसम्म धेरै अस्वस्थ र तीन सय एकदेखि पाँच सयसम्मलाई हानिकारक मानिन्छ ।

विज्ञका अनुसार यस पटक काठमाडौं उपत्यकामा पर्याप्त वर्षा नहुँदा वायु प्रदूषण बढेको सम्बन्धित वातावरणविद्हरू बताउँछन् । काठमाडौं उपत्यकामा छ महिनाभन्दा बढी समयदेखि पर्याप्त पानी परेको थिएन, यसले हावा सुक्खा भएको छ र प्रदूषकले हावा सजिलै छोप्न सक्छ’, उपत्यकाका सवारीसाधन, कलकारखाना, इँटाभट्टाबाट निस्कने हानिकारक ग्यासजस्ता स्थानीय प्रदूषकले वायु प्रदूषणको प्रमुख कारक रहेको बताइन्छ । त्यसैगरी, फोहोर पदार्थ र कृषि घाँस जलाउने, जंगलमा लागेको आगोलगायतका कारण वायु प्रदूषण हुनेगरेको छ ।

उपत्यकाको अद्वितीय भौगोलिक कचौरा आकारको बनोट पनि लामो समयसम्म उपत्यकाभित्र प्रदूषण हुनुमा योगदान गर्दछ । यो वायु प्रदूषणको अर्को कारक हो ।

विश्व स्वास्थ्य संगठनले वायु प्रदूषणले विश्वभर हरेक वर्ष ७० लाख मानिसको ज्यान लिन्छ र हरेक १० जनामध्ये नौ जनाले उच्च मात्रामा हानिकारक कणहरू भएको हावामा सास फेर्ने अनुमान गरिएको छ ।

काठमाडौं धेरै किसिमबाट फोहोर छ । हावा धेरै प्रदूषित र खतरनाक छ । दम र फोक्सोको अन्य अवस्था भएका मानिसहरूलाई टाढा रहन राम्रो सल्लाह दिने गर्छन् ।

काठमाडौंका प्रत्येक फार्मेसीले साइनस औषधि, स्टेरोइडहरू र अन्य श्वासप्रश्वास उपचार औषधिहरूको ब्याट्री बेच्छन् । फोक्सोको रोग निकै सामान्य बन्दै गएको छ । प्रदूषण आंशिकरूपमा भूगोलको कारण हो । काठमाडौं मध्यम उचाइमा कचौरा आकारको उपत्यका हो । प्रदूषण घटाउन गाह्रो छ, फलस्वरूप तेस्रो विश्वका धेरै ठूला सहरहरूजस्तै यो सहर भीडभाड भएको छ । किनभने ग्रामीण क्षेत्रमा धेरै विकास हुन सकेको छैन ।

धेरैजसोले हेर्दा आफ्नो जीवन सुधार्ने एउटै उपाय भनेको राजधानीमा बसाइ सर्ने वा पाहुना कामदारको रूपमा विदेश जानु हो । सरकारले कहिले पनि मास ट्रान्जिट प्रणाली निर्माण गर्न सकेको छैन । सहर धेरै भीडभाड भएका बस र भ्यानहरूले भरिएको छ जसले नाफा अधिकतम र न्यूनतम मर्मतसम्भार गर्दछ । तिनीहरूको धुवाँले प्रदूषणमा योगदान पु-याउँछ ।

आफ्नो मोटरसाइकल, स्कुटर, वा कार किन्न सक्ने जो कोहीले एक किन्न रोज्छन् समस्या थप्दै । अझ महत्वपूर्ण कुरा, यसले ट्राफिक समस्या समाधान हुन्छ भन्ने भ्रममा सहरका लगभग सबै सडक चौडा भएका छन् । समाधान भनेको चालक अनुशासन हो ।

कुनै पनि आयोजना समयमै सम्पन्न नहुनाले सडक वर्षौँसम्म कच्ची रहन्छ । भारी यातायातले धुलो हुन्छ । यो मनसुन वर्षाले खराब बनाइन्छ, किनकि भिजेको, सुक्खा चक्रले धेरै राम्रो वायुजनित कणहरू बनाउँछ । उपत्यका वरपरका गाउँसम्म पुग्ने थुप्रै नयाँ सडकहरू पनि छन् जसले धुलो पनि उत्तिकै उत्सर्जन गर्छन् । त्यहाँ फोहोर फाल्ने सन्दर्भमा सीमित नागरिक भावना छ, त्यसैले सडकहरू धेरै फोहोर छन् र प्रायः सडकको कुनाहरूमा फोहोरको ठूला थुप्रोहरू भेटिन्छन् । प्रचलित मनोवृत्ति ‘जबसम्म मेरो घर सफा छ, मेरो काम ठीक छ । ‘प्रभावकारी फोहोर फाल्ने प्रणालीको अभाव र रिसाइक्लिङ प्रयासहरूको लगभग पूर्ण अभावले समस्यालाई झन्–झन् बढाउँछ ।

फोहोर सर्वव्यापी छ । नदीको किनारमा खुला दिसा गर्ने चलन अझै पनि सामान्य छ, पानी प्रदूषित र नदी नजिकको हावालाई सास फेर्न गाह्रो बनाउँछ । तर अन्यथा यो साँच्चै राम्रो ठाउँ हुन सक्दथ्यो ।

पछिल्ला केही वर्षयता देशको राजधानी काठमाडौंसहित देशका प्रमुख सहरमावायु प्रदूषण बढ्दै गएको छ । जसका कारण विभिन्न रोग र संक्रमणको जोखिम समेत बढेको छ ।

वायु प्रदूषण बढ्दा बाहिर निस्कदा सास फेर्न गाह्रो हुने, रुघाखोकी लाग्ने, आँखा पोल्नेलगायतका समस्या देखा पर्दछन् । यस्तोमा बाहिर निस्कँदा अनिवार्य मास्क लगाउने तथा विनाकाम बाहिर निस्कनु हुँदैन भन्ने विज्ञहरू बताउँछन् ।

किन हुन्छ वायु प्रदूषण ?
सवारीसाधनको अत्यधिक प्रयोग गर्दा, फोहोरमैला जथाभावी फाल्दा, कलकारखाना नजिकै मानव बस्ती हुँदा, पुराना सवारीसाधन विस्थापित गर्न नसक्दा, कीटनाशक औषधिको प्रयोग गर्दा, धुँवाधुलोलाई नियन्त्रण गर्न नसक्दा, बढ्दो सहरीकरण, आगलागीका घटना बढ्दा स्वास्थ्यमा पार्ने असरहरूमा एलर्जी, रुघाखोकी, श्वासप्रश्वाससम्बन्धी संक्रमण, फोक्सोमा असर, आँखामा असर, निमोनिया घाँटीको क्यान्सर आदि । बच्ने उपाय

विद्युत् शक्ति र सौर्य ऊर्जाको प्रयोगमा विशेष जोड दिने, कलकारखाना तथा उद्योगभन्दा मानव बस्तीबाट टाढा राख्ने, ढल निकासको उचित व्यवस्था गर्ने, मानव बस्तीवरिवपरि धुँवाजन्य पदार्थहरू नजलाउने, व्यवस्थित सहरीकरणको विकास गर्ने, खोला, नाला, नदी ताल, सडकको गल्ली आदिमा फोहोरमैला नफाल्ने आदि प्रमुख हुन् ।

त्यसो भएको हुनाले, नेपालको सन्दर्भमा गर्मी बढेसँगै जताततै डढेलोको संख्यामा वृद्धि भएसँगै वायु प्रदूषण बढेको छ । डढेलो र प्रदूषणका कारण काठमाडौं उपत्यका र मध्य तथा पूर्वी भागमा वायु प्रदूषणको स्तर बढी भएको पाइन्छ ।

एक अध्ययन ‘स्टेट अफ ग्लोबल एयर–२०२०’ का अनुसार नेपालमा वायु प्रदूषणले निम्त्याउने रोगका कारण वर्षेनी ४२ हजार एक सय जनाको मृत्यु हुनेगरेको उल्लेख छ ।

यसको रोकथामका लागि वायु प्रदूषण हुन नदिने, सम्भव भएसम्म घरमै बस्ने, श्वास फेर्न असजिलो, खोकी, छातीमा समस्या, आँखा पोल्नेलगायतका समस्या भए स्वास्थ्यकर्मीसँग सम्पर्क गर्ने तथा स्वास्थ्यकर्मीको सल्लाहअनुसार प्रशस्त पानी पिउने, बोटबिरुवा लगाई हावालाई सफा गर्ने, घरबाहिर निस्कँदा गुणस्तरीय मास्क लगाउने, बढी भीडभाड भएको ठाउँमा नजाने, कम प्रदूषित क्षेत्रमा व्यायाम गर्ने, उचित किसिमले फोहोर व्यवस्थापन गर्ने आदि ।