सुदूरपश्चिमका उच्च हिमाली भेगमा पाइने जडीबुटी तथा वन्यजन्तु लोप हुँदै

बझाङ ।
सुदूरपश्चिमका उच्च हिमाली भेगमा पाइने जडीबुडी तथा वन्यजन्तु लोभ हुँदै गएका छन् । यहाँ पाइने धुपी, भोजपत्र, सतुवा, गुजरगानो, सेतकचिनी, मुस्ली, कटुकी, जटामसी, बज्रदन्तीलगायत जडीबुटी वन विनाश र अव्यवस्थित दोहनका कारण लोप हुने अवस्थामा पुगेका छन् ।

डिभिजन वन कार्यालयका अनुसार पनि हरेक वर्ष जडीबुटी घट्दै गएको छ । कार्यालयका अनुसार प्रतिकिलो १५ हजार रूपैयाँसम्ममा बिक्री हुने वनलसुन, १२ हजार प्रतिकिलोमा बिक्री हुने सतुवा र लाखौँ मूल्यका गुजरगानो, सेतकचिनी, मुस्ली, कटुकी, जटामसी, बज्रदन्तीलगायत जडीबुटी वन विनाश र अव्यवस्थित दोहनका कारण लोप हुने अवस्थामा पुगेका छन् ।

२०६४ सालयता जिल्लाबाट वर्षेनी २४ देखि ३० प्रकारका जडीबुटी निकासी भइरहेकोमा हालसम्म आइपुग्दा आठ प्रकारका जडीबुटी मात्र निकासी हुनेगरेको छ । यार्सा संकलन क्रममा इन्धनका लागि धुपीको दाउरा बढी प्रयोग हुने र भेडाच्याङ्ग्राको आहाराका लागि भोजपत्रका रूख ढाल्ने गर्दा धुपी र भोजपत्र पनि लोप हुँदै गएको छ । बझाङ जिल्लाको उच्च हिमाली क्षेत्रका जंगलमा चैतदेखि असोजसम्म ३५ हजारभन्दा बढी भेडाच्याङ्ग्रा खुलारूपमा चराउने गरिएको छ । भेडालाई पात खुवाउनका लागि सिंगै रूख ढाल्ने चलनका कारण भोजपत्र सकिएको हो ।

यस्तै दुई/चार वर्षअघि गाउँनजिकै प्रशस्त पाइने डाँफेलगायतका पन्छी र जंगली जनावरहरू आजभोलि मुस्किलले देखिने गरेको बुंगल नगरपालिका– २ का आनन्द धामीले बताए । उनले भने, ‘केही वर्षपहिलासम्म रतुवा, घोरल, झारल, थारल, बँदेल, डाँफे, कालिज, हरिण, मृग र डाँफेलगायतका पशुपन्छी गाउँसम्मै आउँथे तर अहिले लेकतिर पनि विरलै भेटिन्छन् ।’ लेकाली वन उनीहरूको बसोबासस्थल भएको र वन नासिँदै गर्दा लोप हुने अवस्थामा पुगेका छन्  ।

एकातिर वन विनासले जनावरको वासस्थान मासिएको छ भने अर्कोतिर चोरी सिकार हुने भएकाले वन्यजन्तु लोप हुने अवस्थामा पुगेका छन्  । हिमाली भेगको जंगल विनाश हुँदै गर्दा यहाँको पारिस्थितिक प्रणाली पनि खतरामा परेको छ । एउटा जनावर, पन्छी वा वनस्पतिको संख्यामा कमी आउनेबित्तिकै त्यसमा आश्रित अर्को जनावर तथा वनस्पतिलाई पनि जीवनचक्र सञ्चालनमा समस्या उत्पन्न हुने वन तथा भू–संरक्षण विभागका रेन्जर विराट लम्सालको भनाइ छ ।

हिमाली वनक्षेत्र छदेखि आठ महिनासम्म हिउँले ढाकिन्छ । हिँउ पग्लिए पनि अत्यधिक जाडो हुने भएकाले बिरुवा हुर्कन धेरै समय लाग्छ । तराई र मध्यपहाडमा हुर्केको जत्रै बिरुवा हिमालमा हुर्कनका लागि वर्षौं लाग्छ । कुनै बोटबिरुवाका प्रजाति अध्यधिक चिसोमा हुर्कने र कुनै गर्मी तथा ठिक्कको मौसममा हुर्कने हुन्छन् । हिमालमा पनि एकनासको मौसम रहँदैन ।

पहाडी भागमा दुई वर्षमा हुर्केको बिरुवाजतिको पुग्न हिमाली क्षेत्रमा झण्डे दोब्बर समय लाग्ने उनी बताउँछन् । हिमालीे जंगल मासिँदा यसको असर पुतलीको जीवनचक्रमा परेको हुन्छ । जसले गर्दा यार्सागुम्बा उत्पादनमा पनि ह्रास आउन सक्छ । प्राकृतिक बासस्थान र फूल फूल्ने प्रजातिका बिरुवाहरूको कमी हुँदै जाँदा पुतलीको जीवनचक्रमा असर पर्छ । यसले यार्साको उत्पादन प्रभावित हुन्छ । बिरुवाहरू परिपक्व नहुँदै विनाश हुने भएकाले कतिपय बोटबिरुवा तथा जडीबुटीको बिउसमेत राम्ररी बन्न पाएको हुँदैन ।

रूखको छाया र ओसिलोपना पाएर झाडी प्रजाति उम्रिएका हुन्छन् । झाडीको आश्रय पाएर जमिनमा अन्य जडीबुटी र घाँस उम्रन्छ । रूख मासिँदै जाँदा तिनीहरूको जैविक सम्बन्धमा पनि खलल पुग्ने गरेको उनी बताउँछन् । विभागले जडीबुटी संकलनका लागि पुर्जी दिँदा कुनै पनि जडीबुटी पूरै उत्खनन गर्न नपाइने, एकप्रकारको जडीबुटी निकाल्दा अर्को प्रकारको जडीबुटीलाई असर नपर्ने गरी निकाल्नेलगायतका विभिन्न मापदण्ड तोकेको उनले बताए ।