हुम्लाबाटै कैलाश मानसरोवर !

काठमाडौं ।
नेपाली भूमि हुम्लाको उत्तरी नाम्खा गाउँपालिकाको लिमीबाट कैलाश मानसरोवरको दर्शन सजिलै गर्न सकिन्छ । हुम्लाको नाम्खा गाउँपालिका–६ लिमी लाप्चाबाट दर्शन गर्न सकिने भएपछि यस स्थान मानसरोवरको दर्शन गरिने नेपालको एकमात्र भू–भागका रुपमा पनि चिनिँदै आएको हो । कैलाश मानसरोवर दर्शन गर्ने एक नयाँ एवं उत्कृष्ट गन्तव्यस्थलका रूपमा हुम्लाको लिमी लाप्चा बनेको छ । चीनले कैलाश मानसरोवर जाने हिल्सा नाकामा रोक लगाएपछि नेपालकै लिमी लाप्चाबाट कैलाश मानसरोवर दर्शन गर्ने आन्तरिक पर्यटकको सङ्ख्यामा यसवर्ष वृद्धि भएको छ ।

यसरी पछिल्लो समयमा लिमी उपत्यका कैलाश मानसरोवरको दर्शन गर्न सकिने नेपालको एकमात्र भूमि बनेको छ । लिमीको लोलुङबाट कैलाश मानसरोवसर प्रष्ट रुपमा देख्न सकिन्छ । हाम्रा पुर्खाहरू मात्रै नभएर विसं २०६० सम्म नै कैलाश मानसरोवर दर्शन गर्न जाने प्रमुख मार्ग यो नै प्रयोग हुने गरेको थियो । यो क्षेत्र हुम्ला सदरमुकाम सिमकोटदेखि १०५ किलो मिटरको दूरीमा पर्छ । सडकको स्तरोन्नति हुने हो भने यो मार्गबाट अहिलेको भन्दा अझ सहज रुपमा आवतजावत गर्न सकिने छ ।

यसतर्फको चिनियाँ भूभागमा पुग्दा जुनसुकै क्षेत्रबाट पनि देख्न सकिने यो प्रसिद्ध तीर्थस्थल नेपालतर्फबाट भने यसै स्थानबाट मात्र सहज दर्शन गर्न सकिन्छ । लिमीको लोलुङबाट कैलाशको दर्शन गर्न पैदलै जानेहरू पनि निकै छन् । यो क्षेत्र पनि पछिल्लो सयममा सहज बन्दै आएको छ ।
पहिले घोडा चढेर लिमीको गाउँबाट कैलाश मानसरोवरभन्दा उत्तरतिरको छोपाहरूको गाउँमा पुग्ने गरेका थिए । पहिला यहाँका बासिन्दा घोडाबाटै होडछुँयो भन्ने गाउँमा पुग्ने गर्थे । त्यसरी पनि एक दिनको पैदल यात्रामै लिमीबाट कैलाश मानसरोवरको दर्शन गर्न सकिन्छ ।

कसरी पुग्ने लिमी लाप्चा ? हुम्लाको सदरमुकाम सिमकोटबाट चार दिनको पैदल यात्रापछि लिमी भ्यालीको लाप्चा पुगिन्छ । सिमकोटबाट दुई दिनजति गाउँमा बास बस्दै जान सकिन्छ भने दुई दिन आफूसँग टेन्ट, खाने कुरालगायतका सामान बोक्नुपर्छ । दुई दिनमा रमणीय दृश्य अवलोकन गर्दै गोठालासँगै रात बिताउन पाइन्छ । सहजै रूपमा लिमी लाप्चाबाट कैलाश मानसरोवर दर्शन गर्न सकिने स्थानमा पुग्न सकिने हुम्लाका व्यवसायी तथा नाम्खावासी नाम्गेल तामाङ बताउँछन् ।

तामाङका अनुसार हामीले सुनको शिरानी हालेर नूनको खोजी गर्ने संस्कार भएकाले यो लिमी लाप्चा ओझेल परेको हो । नेपाली भूमिबाटै कैलाश मानसरोवर दर्शन गर्ने एक मात्रै जिल्ला हुम्लाको लिमी भए पनि यसको प्रचार प्रसार नहुँदा ओझेलमा परेको छ । यसवर्ष कोरोना महामारीका कारण बन्दाबन्दी भएपछि त्यस समयमा लिमी लाप्चाबाट कैलाश मानसरोवर दर्शन गर्ने झण्डै पाँच सय जना आन्तरिक पर्यटक यहाँ पुगेका उनको भनाइ छ ।

कैलाश दर्शनको धार्मिक विश्वास : धार्मिक तीर्थस्थल कैलाश मानसरोवरको दर्शन गर्दा स्वर्ग गइन्छ भन्ने हुम्लीको धार्मिक विश्वास रहेको छ । हिन्दू तथा बौद्ध दुवै धर्मावलम्बीका लागि यो क्षेत्र पवित्रस्थल मानिन्छ । हिन्दू धर्मावलम्बीहरूले स्वर्ग पुग्ने धार्मिक विश्वासले प्रत्येक वर्षको श्रावण पूर्णिमामा कैलाश मानसरोवर पुग्ने गरेको सिमीकोट गाउँपालिका वडा नं २ निवासी बलरुप बोहरा बताउँछन् । कैलाश दर्शन गरेपछि स्वर्ग गइन्छ भन्ने जनविश्वास रहेको उनको भनाइ छ । पर्यटकीय रुपमा पनि आकर्षक गन्तव्य रहेको मानसरोवरको यहाँको स्थानीय चिनारी भने धार्मिक तीर्थस्थल नै हो । त्यसो त तीर्थयात्रीहरू वर्षैभर मानसरोवरको यात्राका लागि निस्किने गर्छन् तर त्यसमा पनि मानसरोवर जाने सहज याम भने असार महिना हो ।

वर्षेनी महोत्सव, उपलब्धि शून्य : नाम्खा गाउँपालिकाले पर्यटन प्रवर्द्धनका लागि भन्दै प्रत्येक वर्ष कहिले महोत्सव, कहिले व्यापार मेलाका नाममा लाखौँ रुपैयाँ खर्च गरे पनि उपलब्धि भने खासै केही नहुने गरेको स्थानीयकै गुनासो छ । विदेशी तथा स्वदेशी पर्यटक भित्र्याउन भन्दै गाउँपालिकाले प्रत्येक वर्ष रकम खर्च गर्दै आएको छ । यति मात्रै होइन कहिले सम्पूर्ण कर्मचारीलाई भ्रमण भन्दै लिमी लाप्चा भ्रमण गरेको छ । तर गाउँपालिकाले पर्यटन प्रवर्द्धनका लागि खासै चासो नदिएपछि लिमी लाप्चा ओझेलमा परेको स्थानीयको दुखेसो छ । लिमी लाप्चाबाट मात्रै कैलाश मानसरोवर दर्शन गराउन गाउँपालिकाले नै यसको वातावरण निर्माण गर्न सकेमा गाउँपालिकाको आम्दानीको मुख्य स्रोत बन्ने सम्भावना देखिन्छ ।

के हो लिमी ? तिब्बती शब्द ‘लिमे’ बाट ‘लिमी’ शब्द आएको हो । लिमेको अर्थ तिब्बती भाषामा दुई बस्ती जोड्ने भू–भाग अर्थात् क्षेत्र भन्ने लाग्दछ । लिंक खोला र गेउ स्याक्च्या खोलालाई जोड्ने भू–भागमा बस्ती भएकाले त्यसलाई लिमे भनिएको पौराणिक मान्यता छ । पछि नेपाली भाषामा अपभ्रंस हुँदै लिमी भएको स्थानीय जानकारहरू बताउँछन् ।

लिमीको टाक्चीमा एक कोट दरबार छ । टाक्ची डाँडोको चुच्चोमा अहिले पनि दरबारको अवशेष भेट्न सकिन्छ । कोटको माथि सेउ कुनाको छेउमा बौद्ध गुम्बा छ । परापूर्व कालमा तिब्बत क्षेत्रमा गुम्बाबाट सरकार वा राजकाज चलाउने व्यवस्था थियो । सोहीअनुसार तिब्बतबाट आएका शासकहरूले त्यही गुम्बा र दरबारबाट तत्कालीन लिमी क्षेत्रमा शासन चलाउने गरेका रहेछन् । पहिले कोट दरबार, गुम्बाको बीचमा बगेर आएका दुई नदीको बीचमा लिमे हालको लिमी बस्ती थियो । पछि शासन व्यवस्था परिवर्तन भएर दरबार र गुम्बा दुवैको प्रभाव कम हुँदै गएपछि लिमे बस्ती पनि त्यहाँबाट सरेको देखिन्छ । शुरुमा एकै गाउँमा भएको लिमे बस्ती अहिले तिल, जाङ र हल्जीमा सरेपछि लिमीका रुपमा परिचित भएको नाम्खा गाउँपालिकाका अध्यक्ष विष्णुबहादुर तामाङ बताउँछन् ।

उच्च हिमाली पठार क्षेत्रमा रहेको लिमी उपत्यका प्राकृतिक सौन्दर्य, पर्यावरणीय, जैविक विविधता र मानव सभ्यता तथा संस्कृतिका हिसाबले पनि निकै महत्वपूर्ण क्षेत्र हो । जसका कारण नेपाल सरकारले अहिले पनि लिमी भ्यालीलाई निषेधित क्षेत्रका रुपमा घोषणा गरेको छ । समुद्री सतहदेखि १७ हजार फिटको उचाइमा अवस्थित न्यालु लेक पार गरेर देखिने मनमोहक लिमी क्षेत्र आन्तरिक तथा बाह्य पर्यटकको पनि आकर्षक गन्तव्य हो ।

लिमी क्षेत्र रैथाने तिब्बती संस्कृति भएको बस्ती हो । तिब्बतको ल्हासामा समेत नभएको परम्परागत तिब्बती संस्कृतिको प्रयोग लिमीमा मात्र रहेको बताइन्छ । ल्हासा चीनमा समाहित भएपश्चात तिब्बती संस्कृति मिश्रित खालको छ तर लिमीमा अहिले पनि तिब्बत क्षेत्रको जीवित संस्कृति बाँकी नै छ ।

११औं शताब्दीमा बनेको हल्जी गुम्बा : लिमीमा ११ औँ शताब्दीमा निर्माण भएको हल्जी गुम्बा छ । तत्कालीन लोचाओ (कवी) रिञ्जिन जाङवुले भारत, नेपाल र तिब्बतमा निर्माण गरेका १०८ गुम्बामध्येको १०८ औँ गुम्बाका रुपमा निर्माण भएको अन्तिम गुम्बा पनि लिमीमै अवलोकन गर्न सकिन्छ ।

यो ऐतिहासिक र पुरातात्विक रुपमा पनि निकै महत्वपूर्ण छ । अन्य गुम्बा भारतको लद्दाक र चीनको ल्हासामा निर्माण भएका छन् । यति मात्रै होइन, तत्कालीन जुम्लाको सिञ्जा क्षेत्रका एक राजाले बुद्ध धर्म मान्ने भएका कारण यही गुम्बामा गएर श्रमदान गरेको लिपि पनि यही गुम्बामा रहेकाले कर्णाली क्षेत्रको इतिहासका बारेमा समेत यो गुम्बा निकै महत्वपूर्ण मानिन्छ । ती राजाले हल्जी गुम्बामा माटो बोकेर श्रमदान गरेको कुरा खुलेको लिपि अहिले पनि यही गुम्बामा सुरक्षित छ ।

दुर्लभ वन्यजन्तु संरक्षित क्षेत्र : नेपालका कैयौँ दुर्लभ वन्यजन्तुको अवलोकन गर्न सकिने क्षेत्रहरू छन् र तीमध्येको लिमी भ्याली पनि एक हो । वन चौँरी, वन घोडा, वन बिरालो, बाघ, हिउँ चितुवा, ध्वाँसे चितुवा, मृग, भालुलगायतका सयौँको सङ्ख्याका प्रजातिका वन्यजन्तुको आवास क्षेत्र हो लिमी उपत्यका । लिमी उपत्यकाको हल्जी गाउँबाट मानसरोवर जाने बाटोमा थुप्रै सुख्खा घाँसे मैदान देखिन्छन् जुन भारी बोक्ने चौँरी, च्याङ्ग्राको चरन पनि हो । सन् २०१३ मा लिमी उपत्यकामा राखिएका केही स्वचालित क्यामेराले कैद गरेका तस्बिरले पनि लिमी उपत्यकामा अनौठा र दुर्लभ जनावर तथा वन्यजन्तु भएको प्रमाणित गरेको छ । जसमध्ये एउटामा अनौठो बिरालो पनि यस क्षेत्रमा पाइने उल्लेख गरिएको छ ।

करिब चार हजार मिटरको उचाइ र गाउँबाट निकै पर यो अनौठो बिरालो यसअघि नेपालबाट अभिलेख नगरिएको ‘युरेसिएन वाइल्ड क्याट’ (युरेसिएन वन बिरालो) हो भन्ने जनाइएको छ । यो क्षेत्र लोपोन्मुख वन्यजन्तुको अवलोकन गर्ने क्षेत्रका रुपमा पनि निकै महत्वपूर्ण रहेको बताइन्छ ।

परम्परागत शासन कायमै : नेपालको लिमी उपत्यका यस्तो क्षेत्र हो जहाँ अहिले पनि आफ्नै आन्तरिक शासन कायमै छ । लिमीमा भएका तीन गाउँ तिल, जाङ र हल्जीको आन्तरिक तथा बाह्य (जनप्रतिनिधिले गर्ने प्रशासनिक काम बाहेकका) सबै काम गर्न आन्तरिक नेताका रुपमा छुट्टै प्रतिनिधि चुन्ने व्यवस्था अहिले पनि जीवितै छ । उक्त प्रतिनिधिलाई तीनै गाउँमा अध्यक्ष भनेर सम्बोधन गरिन्छ ।

सुरुमा हरेक तीन वर्षमा निर्वाचित हुने लिमीका अध्यक्ष नयाँ संविधानअनुसार स्थानीय तहका जनप्रतिनिधिको पदावधि पाँच वर्ष भएपछि उनीहरूको पदावधिसमेत पाँच वर्ष पु-याउने सल्लाह भएको नाम्खा गाउँपालिका वडा नं ६ का अध्यक्ष पाल्जोर तामाङले बताउँछन् । तामाङ भन्छन्, ‘वि.सं. २०७४ वैशाख ३१ गतेको स्थानीय तहको निर्वाचनमार्फत निर्वाचित आफूसहितका वडा सदस्य र गाउँपालिकाका पदाधिकारीहरूलाई सरकारी प्रतिनिधिका रुपमा मान्ने गरे पनि गाउँको अधिकांश कामको छिनोफानो गर्ने जिम्मा परम्परागत पद्धतिबाट चुनिएका अध्यक्षहरूले नै गर्ने गर्छन् ।’

तत्कालीन लिमी गाविस भए पनि राज्य पुनर्संरचनामा एक वडामा सीमित गरिएको थियो । तर अहिले जाङ गाउँमा छिरिङ तामाङ, तिल गाउँमा लाक्पा तामाङ र हल्जी गाउँमा छिङतुरुप तामाङ परम्परागत रुपमा हुने निर्वाचनबाट निर्वाचित अध्यक्ष हुन् । कुनै योजना छनोट गर्ने होस् वा उपभोक्ता समिति निर्माण गर्नेदेखि हरेक काममा पहिलो निर्णायक अधिकारी गाउँका नेताहरूको हुन्छ र गाउँको सत्ताले गरेको निर्णयानुसार वडा र गाउँपालिकाका जनप्रतिनिधिले कार्यान्वयन गर्ने प्रचलन लिमीमा अहिले पनि कायमै छ । कोही नयाँ व्यक्ति गाउँमा आएमा कता बस्ने, के कुरा बोल्ने भन्नेदेखि लिएर गाउँको विकासका साथै अन्य विषयमा सामूहिक नियम बनाउने पहिलो अधिकारी पनि त्यही संयन्त्रलाई हुने नाम्खा गाउँपालिकाका अध्यक्ष विष्णुबहादुर तामाङ बताउँछन् ।