लम्पी स्किन महामारी : पशुधन र जीविकोपार्जनको लागि खतरा

काठमाडौं । नेपालमा अहिले लम्पी स्किन रोगको महामारी फैलिएको छ । लम्पी स्किन डिजिज (एलएसडी) गाई र भैँसीको भेक्टर बोर्न पोक्स भाइरल रोग हो । जसमा छालामा मसिना फोकाहरू देखिने गर्छ । यस भाइरसका प्राकृतिक ‘होस्ट’हरू गाईवस्तु र एसियाली पानी भैँसी हुन् । अन्तर्राष्ट्रिय फैलावट र आर्थिक प्रभावको सम्भावनालाई ध्यानमा राख्दै विश्व पशु स्वास्थ्य संगठनले यो रोगलाई सूचनायोग्य रोगका रूपमा वर्गीकरण गरेको छ । एलएसडीले दूध उत्पादनमा कमी, छालामा क्षति, वस्तु व्यापारमा प्रतिबन्ध, शरीरको अवस्था बिग्रने, गर्भपतन, बाँझोपन र भेटेरिनरी हेरचाहको लागतका कारण पशुधन क्षेत्रमा ठूलो आर्थिक प्रभाव पार्छ । यो रोग पहिलोपटक सन् १९२९ मा जाम्बियामा पहिचान भएको थियो । यसको उत्पत्तिमध्ये अफ्रिकाबाट मध्यपूर्व, युरोप र एसियामा सन् २०१३ देखि तीव्र गतिमा फैलिएको छ । भारतले पहिलोपटक सन् २०१९ मा ओडिसा राज्यमा रिपोर्ट गरेको थियो । भारतका वरपरका देशहरू जस्तै, बङ्गलादेश, चीन, नेपाल, भुटान, म्यानमार, श्रीलङ्का, पाकिस्तानमा पनि एलएसडीको प्रकोप देखिएको छ ।

जोखिमको कारक : रोग लाग्नका लागि जोखिम कारकहरूमा कृषि जलवायुको प्रभाव, एउटै चरन र जलाशयको बाँडफाँट र विभिन्न सिमानामा जनावरहरूको स्वतन्त्र आवतजावत आदि हुन् । यसले विभिन्न इलाकामा प्रकोप फैलाउन मद्दत गर्दछ । एलएसडीको उच्च घटना ओसिलो मौसममा रेकर्ड गरिएको थियो । जब टोक्ने फ्लाई जनसंख्या प्रचुर मात्रामा हुन्छ । नेक्रोटिक छाला र हावामा सुक्खा लुगा भाइरसको सम्भावित स्रोत हुन् । किनभने भाइरस परिवेशको तापक्रममा महिनासम्म रहन्छ । एलएसडी प्रभावित देशहरूबाट उत्पन्न हुने कुनै पनि पशुजन्य उत्पादनहरू मासु, दूध वा छालाको आयात एलएसडी मुक्त देशहरूमा फैलिने सम्भावना हुन्छ । सङ्क्रामक चरणको समयमा, भाइरसले नाक, लच्रिमल, फरिन्जियल स्राव, वीर्य, दूध र रगतमा स्राव गर्छ र अन्य जनावरमा सङ्क्रमणको स्रोतको रूपमा काम गर्न सक्छ ।

नेपालका गाईभैँसीमा ‘लम्पी स्किन’ रोगको अवस्था
लम्पी स्किनबाट २८ हजार गाईभैँसी मरे भने सात लाख ८२ हजार पशुमा सङ्क्रमण भएको छ । तीन वर्षअघि मोरङको सुन्दरहरैँचाका गाईमा देखापरेको लम्पी स्किन नामक सङ्क्रामक रोग ७७ जिल्लामा फैलिएको छ । पशु सेवा विभागका अनुसार तीन वर्षमा किसानका २८ हजार गाईभैँसी दुधालु, गर्भिणी, बाच्छाबाच्छी मरेका छन् ।

२०७९ चैतबाट महामारीको रूप लिएको लम्पी स्किनको सङ्क्रमण सात लाख ८२ हजार पशुमा भएको पशु विभागका वरिष्ठ पशु विकास अधिकृत डा चन्द्र ढकालले जानकारी दिएका छन् । हाल सातवटै प्रदेशमा लम्पी स्किनका सक्रिय सङ्क्रमित पशुको सङ्ख्या दुई लाख ३२ हजार छ  ।

लम्पी स्किनको कारण सबैभन्दा धेरै क्षति सुदूरपश्चिम प्रदेशमा भएको छ । सुदूरपश्चिममा १० हजार नौ सय ३९ पशु मरेका छन् भने ५३ हजार तीन सय १६ सक्रिय सङ्क्रमित छन् । सङ्क्रमणको हिसाबले सबैभन्दा अगाडि कर्णाली छ । त्यहाँ सङ्क्रमित पशुको संख्या ६० हजार दुई सय नौ पुगेको छ । गाईभैँसीका बाच्छाबाच्छी, जोत्ने गोरु, उन्नत जातका बढी दूध दिने दुधालु र गर्भिणी पशुलाई बढी असर गर्ने लम्पी स्किनका कारण नेपालमा ३८ अर्ब ४१ करोडको क्षति भएको छ  ।

आर्थिक प्रभाव : लम्पी छाला रोगले गाईवस्तु र भैँसीको उत्पादनमा ठूलो आर्थिक क्षति पु¥याउँछ । प्रभावित हुने विभिन्न सरोकारवालाहरू पशुपालक, दुग्ध किसान, कृषक (सुखार शक्ति), दूध र मासु प्रशोधन र बिक्री गर्ने उद्योग, थोक तथा खुद्रा दुग्ध तथा मासु बिक्रेता, अर्गानिक खेती गर्ने समुदाय, गाईवस्तु ढुवानी र दाना उत्पादकहरू आदि हुन् । सरोकारवालामध्ये सबैभन्दा बढी असर भूमिहीन वा सीमान्तकृत गरिब, साना र घरपछाडि खेती गर्ने किसानलाई पर्नेछ । यसको सम्पूर्ण भर्ना पशुपालनमा मात्र निर्भर छ । दुग्ध उत्पादनमा कमी, शरीरको अवस्था कम हुनु, छालामा क्षति, खडेरीले गोरुको शक्ति गुमाउनु, प्रजनन् समस्या र गर्भपतन, कमजोरी, पशु चिकित्सा उपचार, चकलेटी घाउ, मास्टाइटिस, अस्थायी वा प्यारामेन्ट अन्धोपनजस्ता माध्यमिक जटिलताका कारण आर्थिक घाटा हुने गरेको छ । सबैभन्दा माथि यस रोगले मृत्युदर मृत्यु निम्त्याउँछ । प्रभावित जनावरहरू पाँच प्रतिशतसम्म प्रत्यक्ष क्षति हुन्छ । अन्य लागतमा निगरानी र नियन्त्रण उपायको राष्ट्रिय लागतजस्तै जागरूकता अभियानहरू, अनुगमन र निगरानी कार्यक्रम, मारिएका वा मारिएका जनावरहरूका लागि क्षतिपूर्ति कार्यक्रम, प्रभावित खेतको सरसफाइ र कीटाणुशोधन, नमुना र प्रयोगशाला परीक्षण, खोपहरू खरिद र खोप कार्यक्रमको प्रत्यारोपण, भेक्टरहरू समावेश छन् । नियन्त्रण, जीवित जनावर र उत्पादनहरूको आवागमन र शव निपटानमा प्रतिबन्ध छ । देश र बाहिर जिउँदो जनावर तथा पशुजन्य वस्तुको निकासीमा प्रतिबन्ध लगाइएपछि व्यवसायी प्रभावित हुनेछन् ।

विभेदक निदान : एलएसडीको विभेदक निदानमा स्युडो–एलएसडी, डर्माटोफिलोसिस, डर्माटोफाइटोसिस, बोवाइन फार्सी, फोटोसेन्सिटाइजेसन, एक्टिनोमाइकोसिस, एक्टिनोब्यासिलोसिस, अर्टिकेरिया, किराको टोकाइ, बेस्नोइटिओसिस, नोकार्डियासिस, डेमोडिकोसिस, ओन्कोसेरसियासिस, स्युडोक्सिकोसिस, बोवाइन र मुखसम्बन्धी रोगहरू समावेश छन् । यदि होमोलोग्स खोप अभ्यास गरिएको छ भने भ्याक्सिन प्रेरित हल्का रोग विभेदक निदानका लागि विचार गर्नुपर्छ ।

लम्पी स्किनबारे गलत जानकारी र जीविकोपार्जनका लागि देखिएको खतरा
लम्पी छाला रोग एलएसडीको निरन्तर प्रकोपले मे २०२० देखि नेपालका सबै जिल्लालाई असर गरेको छ । यो रोग १९२९ मा जाम्बियामा उत्पन्न भएको थियो । यो रोग बंगलादेश एक प्रकोप रिपोर्टका साथ पहिलोपटक जुलाई २०१९ मा दक्षिण एसियामा देखाप-यो । भारतले अगस्ट २०१९ मा आफ्नो पहिलोपटक लम्पी छाला रोगको प्रकोप रिपोर्ट गरेको थियो । लम्पी क्याप्री पोक्स भाइरसको कारणले हुने एउटा संक्रामक एपिजुटिक रोग हो, जुन गाईवस्तुमा फैलिन्छ । प्रसारणको प्रमुख मोड भेक्टरबोर्न हो । लम्पीको लागि कुनै विशेष उपचार छैन । हालको निवारक उपायहरूमा खोप, गाईवस्तुको आवागमन नियन्त्रण र क्वारेन्टाइन, भेक्टर नियन्त्रणमार्फत जैविक सुरक्षा लागू गर्ने समावेश छ । यसले मानिसलाई असर गर्छ भन्ने कुनै प्रमाण छैन । नेपालमा हालको प्रकोपमा पहिलेको प्रकोपको तुलनामा रोगी दरको व्यापक दायरा छ र गाईवस्तुहरूमा मृत्युदरको उच्च दायरा छ । यस प्रकोपले डेरी किसानका लागि ठूलो आर्थिक प्रभाव पारेको छ, जुन सामाजिक सञ्जालमार्फत गलत जानकारी फैलाउने कारण बढेको छ ।

लम्पी छाला रोग एक एपिजुटिक रोग हो न कि जुनोटिक रोग । संक्रमण क्याप्री पोक्स भाइरसको कारणले हुन्छ । जुन आनुवांशिकरूपमा बाख्रा पोक्स र भेडा पोक्स निम्त्याउने भाइरससँग मिल्दोजुल्दो छ । यसले मानिसलाई असर गर्छ भन्ने कुनै प्रमाण छैन ।

संक्रमणको एक प्रमुख स्रोत छालाको घाउमार्फत हो, यद्यपि भाइरस शरीरको स्राव र उत्सर्जन (वीर्यसहित)मार्फत बहन्छ । टोक्ने झिँगा, लामखुट्टे र टिक्स (हेमेटोफ्यागस आर्थाेपोड्स)जस्ता भेक्टरहरूले यान्त्रिकरूपमा संक्रमण फैलाउँछन् । प्रत्यक्ष सम्पर्कलाई संक्रमणको स्रोतको रूपमा अप्रभावी मानिन्छ तर हुन सक्छ । सङ्क्रमणका अन्य सम्भावित स्रोतहरूमा दूषित दूधको खपत, अन्तरगर्भीय प्रसारण, खोपका लागि प्रयोग गरिने दूषित सुईबाट फैलिने र गाईको कृत्रिम गर्भाधान वा प्राकृतिक सम्भोगको लागि प्रयोग गर्दा संक्रमित साँढेको वीर्यमार्फत फैलाउने समावेश छ । संक्रमित शवबाट किरामार्फत जीवित जनावरमा भाइरल प्रसारण सम्भावित जोखिम हो तर पर्र्याप्तरूपमा अध्ययन गरिएको छैन ।

जटिलताहरू : भाइरस आफैँले हुने निमोनिया वा दोस्रो ब्याक्टेरियल संक्रमण र स्तनदाह सामान्य जटिलताहरू हुन् । माध्यमिक ब्याक्टेरियल संक्रमणले टेन्डन, जोर्नी, टिट्स र स्तन ग्रन्थिमा स्थायी क्षति पु-याउन सक्छ । गोरुहरूमा अस्थायी वा स्थायी बाँझोपन सम्भव छ, र गर्भवती गाईहरूले गर्भपात गर्न सक्छन् । केही गर्भपात गरिएका भ्रूणहरू र समयपूर्व जन्मिएका बाछोहरू नोड्युलहरूमा ढाकिएका छन् । अन्य केसहरूमा कुनै नोडलहरू फेला परेनन् । धेरैजसो छाला रोग भएका जनावरहरू बिस्तारै निको हुन्छन् । यद्यपि गम्भीररूपमा प्रभावित जनावरहरू मर्न सक्छन् । रिकभरी धेरै महिना लाग्न सक्छ र केही छाला घाउहरू समाधान गर्न एक वा दुई वर्ष लाग्न सक्छ । गहिरो प्वाल वा दाग प्रायः छालामा छोडिन्छ ।

भारत, नेपाल र बंगलादेशबीचको लामो छिद्रपूर्ण सिमानाले गाई र भैंसीसहित द्विपक्षीय र अनौपचारिक पशु व्यापारको लागि महत्वपूर्ण मात्रामा अनुमति दिन्छ । लम्पीको उत्पत्तिको बारेमा गलत जानकारी सोसल मिडियामा फैलिएको छ । यसमा एलएसडी पाकिस्तानबाट भारतमा प्रवेश गरेको र यो भारतका गाईविरुद्ध पाकिस्तानी षड्यन्त्रको अंश हो भन्ने झूटो दाबी समावेश छ । भारतको बहुसंख्यक हिन्दु जनसंख्याले गाईलाई पवित्र मान्छन् । भारतीय भेटेरिनरी रिसर्च इन्स्टिच्युटको आधिकारिक प्रतिवेदनमा यो रोग पाकिस्तानबाट होइन बंगलादेशबाट भारतमा प्रवेश गरेको प्राकृतिक जनावरको आवतजावत र सीमामा यातायातका कारण भएको हो । भारतमा भन्दा पहिले बंगलादेशमा केसहरू रिपोर्ट गरिएको थियो । पाकिस्तानमा भारतमा रिपोर्ट गरेपछि घटनाहरू रिपोर्ट गरियो ।

धेरै भाइरल सामाजिक सञ्जालका पोस्टहरूले झूटो दाबी गर्छन कि एलएसडी फैलिएको कारण दूध मानव उपभोगका लागि असुरक्षित भएको छ र संक्रमित जनावरको दूध पिउनाले मानिसमा छाला रोगको विकास हुन्छ । पोस्टहरू प्रायः घाउमा ढाकिएको दृश्यात्मकरूपमा रोगग्रस्त मानव शरीरको छविसँगै हुन्छन्, डर पैदा गर्न डिजाइन गरिएको । झूटो दाबीका कारण दुग्ध किसान मारमा परेका छन् । एलएसडीमा गाईवस्तु गुमाएपछि आर्थिक तनावमा रहेका दुग्ध किसानहरूले अहिले दूध किन्न नमान्ने मानिसबाट कलंकको थप बोझको सामना गरिरहेका छन् ।

लम्पीविरूद्ध क्रस सुरक्षाको प्रावधानको कारणले लम्पी सिल्ड लम्पी भ्याक्सिन प्रयोग गरी हाल नेपालका विभिन्न प्रान्तहरूमा गाईवस्तु खोप कार्यक्रम चलिरहेको छ । लम्पीको बारेमा गलत जानकारी सामाजिक सञ्जालमा खोपविरोधी षड्यन्त्रसँग जोडिएको छ । खोप लगाएपछि गाईवस्तु मर्छन् भन्ने झूटो दाबी सामाजिक सञ्जालमा फैलाइन्छ । जसले गर्दा खोप अभियानमा प्रतिकूल असर परेको छ । नेपालका प्रदेशहरूमा खोपको दर फरकफरक छ ।

लम्पी भाइरस भारतमा पहिले नै परिवर्तन भएको हुन सक्छ । कलेज अफ भेटेरिनरी साइन्स एनिमल हस्बन्ड्री, जबलपुरले मध्यप्रदेशमा संक्रमित गाईवस्तुबाट सङ्कलन गरिएका नमुनाको जिन अनुक्रमहरू अध्ययन गरिरहेको छ र पत्ता लगाएको छ कि पहिलो प्रकोपको बेला ओडिसामा पृथक गरिएको भन्दा भिन्न छ ।

एसियामा एलएसडीको उदयले भाइरसका लागि पूर्णरूपमा नयाँ इकोसिस्टमलाई प्रतिनिधित्व गर्छ । हावापानी, गाईवस्तु, पशुपालन अभ्यास र सहसङ्क्रमण रोगहरू सबै फरक छन् । एसियामा किराको जनसंख्या पनि युरोपको भन्दा फरक छ । जसले एलएसडीभीको प्रसारण मापदण्डलाई प्रभाव पार्न सक्छ ।

हामीले के पहिचान गरेका छौँ भने एसियामा परिक्रमा हुने एलएसडीभी स्ट्रेनहरू युरोप र मध्यपूर्वमा देखिनेभन्दा फरक छन् । यी स्ट्रेनहरू सजिलै सर्ने वा बढी गम्भीर रोग निम्त्याउने हो कि भनेर हामीले अझै राम्रोसँग बुझेका छैनौँ ।

वास्तविकता के हो भने एलएसडीभी एउटा क्षेत्रमा स्थापना भएपछि यसलाई हटाउन अत्यन्तै गाह्रो रोग हो । रोगको प्रकोप नियन्त्रण गर्नका लागि खोप एकदमै महत्वपूर्ण छ । त्यहाँ धेरै सुरक्षित र प्रभावकारी एलएसडी खोपहरू व्यावसायिकरूपमा उपलब्ध छन् । ठूला क्षेत्रमा गाईवस्तुको आवादीमा उच्च खोप दर रोग नियन्त्रणका लागि आवश्यक छ । उदाहरणका लागि दक्षिणपूर्वी युरोपले सञ्चालन गरेको क्षेत्रीय खोप कार्यक्रम एलएसडीभी नियन्त्रणमा प्रभावकारी थियो । एसियामा धेरै देशहरू सम्मिलित समान समन्वयित र व्यापक खोप कार्यक्रम आवश्यक हुन सक्छ ।

एसियामा एलएसडीका बारेमा सिक्न यस क्षेत्रमा रोग नियन्त्रण गर्न आवश्यक छ । हामी अफ्रिका र युरोपको अनुभवबाट मात्र सीमित हदसम्म एक्स्ट्रापोलेट गर्न सक्छौँ । किनभने भाइरस, होस्ट र वातावरण एसियामा सबै फरक छन् । एसियामा क्षेत्रमा फैलिएको प्रकोपको तथ्याङ्क अहिले सुनको धुलोजस्तै छ । सङ्क्रमण र मृत्युदरजस्ता जानकारीका साथै खोपहरू नयाँ स्ट्रेनविरुद्ध कत्तिको प्रभावकारी छन् भन्ने जानकारीले हामीलाई नयाँ वातावरण अनुरूप नियन्त्रण कार्यक्रमहरू तयार गर्न र एलएसडीभीलाई अझ प्रभावकारीरूपमा सामना गर्न मद्दत गर्नेछ ।

सार सङ्क्षेप : सुरुवातको समय र अर्काे महामारी निम्त्याउने रोगहरू अप्रत्याशित छन् । तसर्थ महामारीको तयारी योजनाहरूले के कुरालाई जोड दिन्छ भने पशुमा रोग सर्ने नियन्त्रण गर्न गैरऔषधि हस्तक्षेपहरू गर्र्छ । यी हस्तक्षेपले सामाजिक र आर्थिक अवरोधलाई कम गर्दै सङ्क्रमणको फैलावटलाई पर्याप्तरूपमा नियन्त्रण गर्छ । यी गैरऔषधि हस्तक्षेप हटाइएपछि पुनरुत्थानका जोखिमहरू पछ्याउन सक्छन् । एकपटक उपलब्ध भएपछि द्रूत परीक्षणसँगै सम्पर्क ट्रेसिङ र सङ्क्रमितलाई थप प्रभावकारी प्रतिक्रियाका अलग्गै ठाउँमा राख्नुपर्छ । यसबाहेक सिलिको ड्रग रिपरपोजिङ वा होस्ट कोषिकालाई लक्षित गर्ने औषधिको प्रयोग गर्नुपर्छ । खोप द्रूत विकास गर्नुपर्छ । महामारीको विश्वव्यापी प्रतिक्रिया सुधार गर्न विकसित विश्वव्यापी प्रतिक्रिया चाँडै कार्यान्वयन गर्नुपर्छ । महामारीबाट अनि मात्र हामीले मुक्ति पाउन सक्छौँ । अन्यथा हामी सधैँ अन्धकारमा रहने छौँ ।