जलवायु परिवर्तन शारीरिक र मानसिक स्वास्थ्यमा प्रभाव

काठमाडौं । २०२३ संयुक्त राष्ट्र जलवायु परिवर्तन सम्मेलन वा यूएनएफसीसीसीका पक्षहरूको सम्मेलन, जसलाई सामान्यतया कोप–२८ भनेर चिनिन्छ । २७ औँ संयुक्त राष्ट्र जलवायु परिवर्तन सम्मेलन हुनेछ । जुन ३० नोभेम्बर देखि १२ डिसेम्बर २०२३ सम्म एक्स्पो सिटी, दुबईमा आयोजना हुनेछ । यो सम्मेलन सन् १९९२ मा संयुक्त राष्ट्र संघको पहिलो जलवायु सम्झौतादेखि हरेक वर्ष आयोजना हुँदै आएको छ । कोप सम्मेलनहरू सरकारहरूले विश्वव्यापी तापक्रम वृद्धिलाई सीमित गर्ने र जलवायु परिवर्तनसँग सम्बन्धित प्रभावहरूलाई अनुकूलन गर्ने नीतिमा सहमति जनाउने उद्देश्यले गरिन्छ । यूएईले कोप २८ का लागि चारवटा विषयवस्तुहरू रेखाङ्कित गरेको छ, जुन प्रविधि र नवप्रवर्तन, समावेशीकरण, अग्रपङ्क्ति समुदायहरू र वित्त रहेको छ ।

जलवायु परिवर्तनले शारीरिक र मानसिक स्वास्थ्यलाई फरकफरक तरिकाले असर गर्छ । गर्मी र अत्यधिक मौसमी घटनाहरूले मानव मृत्यु र बिरामीको संख्या मात्र बढाउँदैन तर लामो समयसम्म खाना र पानीको अभाव, वायु प्रदूषण र रोगहरू पनि निम्त्याउँछ । जंगली आगोको धुवाँ, वायुमण्डलीय धुलो र हावाबाट हुने एलर्जीको बढ्दो जोखिम पनि हृदय र श्वासप्रश्वासको समस्यासँग जोडिएको छ । अविरल वर्षा र बाढीका कारण बारम्बार खाद्यान्न र पानीजन्य रोगहरू देखापर्दा स्वास्थ्य सेवा प्रभावित भएको छ । यस्तो अवस्थामा यी सबै कुराले आर्थिक मात्र नभई सामाजिक प्रभाव पनि पार्छ ।

वेक्टर जनित रोगहरूमा वृद्धि : लामखुट्टेको टोकाइको दर, लामखुट्टेले रोगजनकहरू प्राप्त गर्ने, सर्ने र जीवनचक्रमा व्यापक प्रभाव पार्ने लामखुट्टेबाट सर्ने रोगहरूको फैलावट तापक्रमप्रति संवेदनशील हुन्छ । मानिसमा लामखुट्टेबाट सर्ने रोग सर्ने मुख्यवाहक एनोफिलिस र एडिस लामखुट्टे हुन् । यसमा पहिलोले औलो र दोस्रोले चिकनगुनिया, डेंगु, फाइलेरियासिस, रिफ्ट भ्याली फिभर, येलो फिभर र जिकाजस्ता धेरै रोगका कारकको रूपमा काम गर्छ । सन् २०५० सम्ममा विश्वको ५० प्रतिशत जनसंख्या एडिस लामखुट्टेको बसोबास हुने क्षेत्रमा बस्नेछ भने सन् २०८० सम्ममा पहिलो पटक एक अर्ब मानिस लामखुट्टेको टोकाइबाट सर्ने रोगको चपेटामा परेका छन् । केही मोडेलहरूले प्रसारण वर्षभरि जारी रहने वा उष्णकटिबन्धीय र उपोष्णकटिबन्धीय क्षेत्रहरूमा विस्तार गर्ने सुझाव दिन्छ । यसबाहेक यो विश्वको समशीतोष्ण क्षेत्रहरूमा गर्मी महिनाहरूभन्दा बाहिर विस्तार हुनेछ । बढ्दो उत्सर्जनसँग, एनोफिलिस लामखुट्टेको दायरा, जनसंख्या र वितरण घनत्व पनि विस्तार देखिनेछ । डेङ्गु र मलेरियाको महामारीको क्षेत्र पनि २०७० सम्ममा समशीतोष्ण क्षेत्रतर्फ सर्ने सम्भावना छ । जसका कारण चार दशमलव सात अर्ब थप मानिस जोखिममा पर्नेछन् । युरोपमा डेङ्गु सर्ने मोडेलहरूले हरितगृह ग्यास उत्सर्जनसँग व्यापक सम्बन्ध देखाउँछन् । यसरी, हरितगृह ग्यास उत्सर्जन र सुधारिएको भेक्टर नियन्त्रणले युरोप र अन्य समशीतोष्ण क्षेत्रहरूमा डेङ्गु र अन्य लामखुट्टेबाट हुने रोगहरूको महामारीको सम्भावनालाई कम गर्नेछ ।

भाइरल जुनोसिसको फैलावट : १९४० र २००४ बीचमा, उदीयमान संक्रामक रोग घटनाहरूको विश्वव्यापी वितरण गैर–यादृच्छिक र मुख्यरूपमा जुनोटिक थियो । अर्थात्, पहिले जंगली जनावरबाट स्थानान्तरण र पछि मानवमा स्थानान्तरण । यसको स्पिलओभर प्रत्यक्षरूपमा जनावरको टोकाइबाट, काँचो वा नपाकेको मासु वा दूषित पानीको उपभोगबाट र अप्रत्यक्षरूपमा लामखुट्टे, टिक्स आदिजस्ता वाहकमार्फत हुन सक्छ । घरेलु जनावरहरू र मानिसहरूसँग बस्ने अन्य प्रजातिहरू र वन्यजन्तुहरू जसको बासस्थानहरू शोषण वा नष्ट भएका छन्, तिनीहरूमा सबैभन्दा ठूलो स्पिलओभर क्षमता छ । एन्थ्रोपोजेनिक गतिविधिहरू र वातावरणीय परिवर्तन यसको सबैभन्दा ठूलो चालकहरू बनेका छन् ।

जलवायु परिवर्तनले जनावर–मानव अन्तरक्रियाको स्थान र आवृत्तिजस्तै प्रजातिहरूको भौगोलिक वितरणलाई असर गर्छ । विभिन्न स्तनधारी समूहहरू अर्थात् स्तनधारी प्रजातिहरू, स्पिलओभर जोखिमको प्रमुख निर्धारकभित्र भाइरसहरूको समृद्धि र प्रचुरता । मुसा, गिलहरी, चमेरोजस्ता अन्य टोक्ने जनावरहरूमा कृन्तकहरू क्रमशः ४५ प्रतिशत र २० प्रतिशत हुन्छन्, जुनोटिक भाइरसको ६० प्रतिशत र ३० प्रतिशत होस्ट अर्थात् होस्टहरू हुन् । तिनीहरू मुख्य ट्रान्समिटरहरू हुन् । मानिसहरू सबैभन्दा प्रचुर मात्रामा प्रजाति भएकाले यो तिनीहरूको सबैभन्दा ठूलो लक्ष्य हुन्छ । सम्भावित कम्तीमा १० हजार विभिन्न भाइरसहरूले मानिसहरूलाई संक्रमित गर्न सक्छन् । जबकि अधिकांश भाइरसहरू जंगली जनावरहरूमा चुपचाप घुम्छन् । जब जनावरहरू सर्छन्, तिनीहरूले यी भाइरसहरू आफूसँगै ल्याउँछन्, फैलाउन र विकसित हुने नयाँ अवसरहरू प्रदान गर्छन् । जलवायु परिवर्तनले आगामी ५० वर्षमा, विशेष गरी सघन जनसंख्या भएका क्षेत्रहरूमा मानवलगायत स्तनधारी प्रजातिहरूबीच भाइरस आदानप्रदानका १५ हजारभन्दा बढी नयाँ घटनाहरू निम्त्याउन सक्छ । भारत, इन्डोनेसिया र अफ्रिकी साहेल नयाँ रोगको उदयको लागि पूर्वानुमानित हटस्पट हुन् । ग्लोबल वार्मिङले पर्माफ्रोस्ट र हिमनदीहरू मुनि सुप्त अवस्थामा रहेका पुरातन जीवाणुहरूलाई पनि पर्दाफास गर्न सक्छ । सन् २०१६ मा साइबेरियामा भएको एन्थ्राक्सको प्रकोपले विश्वलाई स्पष्टरूपमा देखायो । १५ हजार वर्ष पहिलेको ग्लेसियल आइस कोर र ३० हजार वर्ष पहिले साइबेरियन पर्माफ्रोस्टमा पनि नयाँ भाइरसहरू फेला परेका थिए । वातावरणमा अज्ञात रोगजनकहरू लुकेका हुन सक्छन्, जुन अहिले ग्लोबल वार्मिङका कारण बढी पहुँचयोग्य भएका छन् ।

हालैको एक अध्ययनले ज्ञात मानव संक्रामक रोगहरूमा हरितगृह ग्यासहरू उत्सर्जनको लागि संवेदनशील १० जलवायु खतराहरूको प्रभावलाई हेरेको छ । यसले जलवायुसम्बन्धी जोखिमका कारण हुने आधा रोगहरू एक हजार भन्दा बढी अनौठो मार्गबाट बढेको पाइएको छ । यो जटिल अवस्थाले हरितगृह ग्यासहरू उत्सर्जनलाई तत्काल घटाइएन भने सामाजिक अनुकूलन मात्र समस्या समाधान गर्न अपर्याप्त सावित हुनेछ भन्ने कुरामा जोड दिन्छ ।

जलवायु संकटले मानसिक स्वास्थ्य बिग्रन्छ : जलवायु संकटले करोडौँ मानिसको मानसिक स्वास्थ्यमा पनि असर गरेको छ । बाढी, डढेलो र अन्य प्राकृतिक प्रकोपले पोस्ट–ट्रमाटिक स्ट्रेस डिसअर्डर, डिप्रेसन र लतको अनुभव गर्ने व्यक्तिहरूको संख्यामा वृद्धि भएको देखेको छ । यी प्रत्यक्ष जलवायु–सञ्चालित मानसिक स्वास्थ्य प्रभावहरू समानरूपमा वितरीत छैनन् । तिनीहरूको प्रभाव महिला, बालबालिका, गरिब र विशेषगरी निम्न र मध्यम आय भएका देशहरूमा सबैभन्दा बढी देखिन्छ र यी समूहहरू सबैभन्दा बढी जोखिममा छन् । ती सबैले असमानरूपमा उच्च मानसिक स्वास्थ्य बोझ साझा गर्छन् । मानिसहरूले यसलाई अरूमा अवलोकन गरेर आफूमा जलवायु–सम्बन्धित प्रभावहरूको अनुमान गरेर ‘इको–अन्जाइटी’ अनुभव गर्छन् । एक विश्वव्यापी सर्वेक्षणमा यो खुलासा भएको हो, जसमा करिब ४० प्रतिशत युवाहरूले जलवायु संकटका कारण बच्चा जन्माउन नसक्ने डर व्यक्त गरेका थिए । जलवायु परिवर्तनको दीर्घकालीन आर्थिक र सामाजिक प्रभावहरूले पनि विश्वव्यापीरूपमा मानसिक स्वास्थ्य र कल्याणलाई असर गर्ने सम्भावना छ । बारम्बार खडेरी, बेमौसमी वर्षा र बाढीले बाली नष्ट गर्छ, आम्दानी र खाद्यान्नको पहुँचमा कठिनाइ र केही हदसम्म क्षति पु¥याउँछ । बढ्दो समुन्द्री सतह, मरुभूमि र वन फँडानीले मानिसहरूलाई खेती गर्न, खान, बस्न र काम गर्नका लागि जग्गा र ठाउँ गुमाउँछ । जलवायु सञ्चालित जीविकोपार्जन र सुरक्षित ठाउँहरूको क्षतिले द्वन्द्व, विस्थापन र जबरजस्ती बसाइँसराइ बढाउनेछ । यसले गरिबलाई झनै असमान असर गर्छ ।

समग्र स्वास्थ्य र उत्पादनमा कमजोर मानसिक स्वास्थ्यको प्रभावलाई ध्यानमा राख्दै, २०१० मा विश्व अर्थतन्त्रलाई सम्बोधन गर्न लगभग दुई दशमलव पाँच ट्रिलियन अमेरिकी डलर खर्च हुने अनुमान गरिएको थियो । यो २०३० सम्म वार्षिक चार ट्रिलियन अमेरिकी डलरसम्म बढ्न सक्छ । जलवायु परिवर्तनका कारण मानसिक स्वास्थ्य बिग्रिन थालेपछि हामीले ठूलो अतिरिक्त मूल्य चुकाउनुपर्नेछ । यस्तो अवस्थामा जलवायु परिवर्तन न्यूनीकरणका लागि पहल गरी मानसिक स्वास्थ्य सुधार गर्ने प्रयास गरियो भने सबैका लागि राम्रो अवस्था सिर्जना हुन सक्छ । जलवायु कार्य र नीतिहरू प्रायः यसको मानसिक स्वास्थ्य प्रभावहरूप्रति संवेदनशील नहुने भएकाले, यी अवरोधहरू बुझ्न र तदनुसार सक्षम ढाँचा सिर्जना गर्नु हाम्रो लागि महत्वपूर्ण हुनेछ ।

विश्व स्वास्थ्य सङ्गठनले जलवायु परिवर्तनका कारण २०३० देखि २०५० सम्ममा झाडापखाला, गर्मी तनाव, मलेरिया र कुपोषणका कारण वार्षिक दुई लाख ५० हजार थप मृत्यु हुने अनुमान गरेको छ । यो पनि अनुमान गरिएको छ कि जलवायु परिवर्तनबाट हुने प्रत्यक्ष स्वास्थ्य लागत २०३० सम्ममा वार्षिक दुई दशमलव चार बिलियन अमेरिकी डलर पुग्ने छ । यो द्रूत जलवायु परिवर्तनले आगामी १० वर्षमा १० करोडभन्दा बढी मानिसहरूलाई गरिबीमा धकेल्ने भविष्यवाणी गरिएको छ ।

स्वास्थ्यमा यसको नकारात्मक प्रभावलाई ध्यानमा राख्दै, विश्वले छोटो र दीर्घकालीन दुवैरूपमा उत्सर्जन कम गर्न तत्काल र दिगो कदमहरू चाल्नुपर्छ । यसका लागि हामीले स्वास्थ्य प्रणालीलाई सुदृढ गर्दै, रोग पत्ता लगाउने, निदान गर्ने र अध्ययन गर्ने क्षमता, र स्रोतमा जुनोटिक स्पिलओभरहरू राम्रोसँग व्यवस्थापन गर्न पशु रोगजनकहरूको निगरानी बढाएर तयारी गर्नुपर्छ । हामीले औषधि (विशेष गरी नयाँ एन्टिबायोटिक) र नयाँ खोपहरूको अनुसन्धान, विकास, उत्पादन र बजार पहुँचका लागि आवश्यक प्रबन्ध गरेर यसलाई प्राप्त गर्न नयाँ उपायहरू खोज्नुपर्छ । सबैभन्दा महत्वपूर्ण कुरा, किफायती स्वास्थ्य सेवामा पहुँचको सन्दर्भमा धनी र गरिब देशहरू बीचको खाडललाई कम गर्नु सबैका लागि लाभदायक हुनेछ । कोविडले हामीलाई देखाएको छ कि विश्वको कुनै पनि भागमा देखा परेको नयाँ रोग चाँडै प्रमुख आर्थिक र जनसंख्या केन्द्रहरूमा फैलिन सक्छ र त्यहाँ गम्भीर अवरोधहरू निम्त्याउन सक्छ ।