पृथ्वी जयन्ती तथा राष्ट्रिय एकता दिवस : अनेकतामा एकता

काठमाडौं । एकीकृत नेपालका प्रथम राजा पृथ्वीनारायण शाहलाई दक्षिण एसियाकै महत्वपूर्ण ऐतिहासिक व्यक्तित्व मानिन्छ । क्षेत्रका विभिन्न टुक्राटुक्रामा विभाजित राज्यलाई एउटै राज्यमा एकताबद्ध गर्नुमा उनको भूमिकाको लागि प्रायः उनलाई मानिन्छ । जबकि ऐतिहासिक व्यक्तित्वहरूमा राय फरक हुन सक्छ, नेपाल र बाहिर धेरै मानिसहरू यस क्षेत्रको इतिहास र संस्कृतिको योगदानको लागि पृथ्वीनारायण शाहको एक नायकको रूपमा हेर्छन् ।

बडा महाराजाधिराज पृथ्वीनारायण शाह (१७२३–१७७५) एक हिन्दु राजा र महान् दृष्टि भएका मानिस गोरखा राज्यका अन्तिम शासक र नेपाल राज्यका प्रथम राजा थिए । उनले आफू गोरखा राज्यका ठकुरी मूलका गोर्खाली राजा भएको दाबी गरे । नेपाल एकीकरणको अभियान सुरु गर्ने श्रेय पृथ्वीनारायण शाहलाई दिइन्छ । उत्तर भारतमा इस्लामिक मुगल शासकहरूले शासन गरेका कारण शाहले स्वयम् नेपालको नयाँ एकीकृत राज्य असल हिन्दुस्तान (हिन्दुहरूको वास्तविक भूमि)को रूपमा घोषणा गरे । आफ्नो शासनकालमा हिन्दु सामाजिक संहिता धर्मशास्त्र लागू गर्न र आफ्नो देशलाई हिन्दुहरूको बसोबास गर्नका लागि स्वघोषणा गरिएको थियो ।

जब सम्पूर्ण भारतले अंग्रेजको विभाजन र विजयको सामना गरिरहेको थियो, उनको दृष्टिले नेपाललाई अंग्रेजहरूबाट बचायो । उनले आफ्नो नयाँ देशको प्रशासनलाई प्रभावकारीरूपमा व्यवस्थित गरे । उनको मृत्युपछि पृथ्वीनारायणको उत्तराधिकारी उनका छोरा प्रतापसिंह शाहले गरे ।

पृथ्वीनारायण शाह नेपालको इतिहासका एक राजा हुन् जसलाई नेपालमा जोसुकैले सम्मान गर्छन् । राज्यहरूलाई ठूला, राम्रो र बलियो बनाउन साना राज्यहरू प्राप्त गर्नैपर्छ भनेर उनले प्रमाणित गरेर देखाए । उनले सबै काम नेपालका लागि होइन, आफ्ना सबै जनताका लागि हो र जनताले देश बनाउँछन् भन्ने प्रष्ट छ ।

उनले नेपालको झण्डा स्थापना गरेका हुन् । उनले नेपालको एकीकरण अभियान सुरु गरे । उनले नेपालमा पहिलो पटक सैन्य श्रेणीको प्रणाली सुरु गरेका हुन् । प्राविधिकरूपमा उनी विश्व प्रसिद्ध र सबैभन्दा बहादुर गोर्खा सेनाका अधिपति थिए ।

विभिन्न राजनीतिक दलले पृथ्वीनारायण शाहको जन्मजयन्ती पुस २७ (पुस २७) लाई नेपाल दिवसका रूपमा मनाउन सरकारसँग माग गरेको विगत थियो । नेपाल एकीकरण गर्ने राजा पृथ्वीको जन्म जयन्तीलाई ‘नेपाल दिवस’का रूपमा मनाउनुपर्ने तर्क दिए र सरकारले त्यो गम्भीतापूर्वक लियो ।

विश्वका अधिकांश मुलुकमा राष्ट्रिय दिवसलाई विशेष महत्वको दिनमा मनाउने गरेको बताएको छ । हामीसँग नेपालका लागि निश्चित राष्ट्रिय दिवस छैन । नेपाल दिवस मनाउनका लागि जन्मजयन्ती र राष्ट्रिय एकता दिवस सबैभन्दा उपयुक्त दिन हुन सक्छ भन्ने विश्वास समेत उनीहरू व्यक्त गर्छन् ।

हालका वर्षहरूमा जति राष्ट्रियता एकताको आवश्यकताको अनुभूति त सायद अरू कुनै–कुनै पनि वर्षमा नेपाली भूगोल र राजनीतिक परिवृत्तिलाई भएन होला । अर्थतन्त्र जर्जर भएको नेपाली समाज अनि अर्थतन्त्रले फड्को मार्ने अपेक्षा भए पनि यो वर्ष त्यसो हुन सकेन । विभिन्न राजनीतिक वृत्तको धारणा फरक–फरक हुन्छन् तर राष्ट्रिय स्वाभिमानमा सबै एकै छाता मुनि हुनुपर्नेमा त्यसो देखिएन, ‘अनेकतामा एकता’ आउन नसकेको कटु यथार्थ छ । यो दिन केवल एउटा राजाको जन्म दिन मात्र नभई सिंगो नेपालको पहिचान अनि नेपालीपनाको बिगुल फुकिएको र झक्झक्याउने दिनका रूपमा पनि लिँदै राष्ट्रिय एकता दिवस मनाइन्छ ।

इतिहासको सरसर्ती समीक्षा गर्दा विकास अनि राष्ट्रिय एकतामा सँगसँगै दौड सुरु गरेको नेपाल, जर्मन, इटाली अनि चीनलगायतका देशको तुलना गर्दा आज नेपाल भने विकास, समृद्धि अनि सरकारको ठूलो खाडलको सामना गरिरहेको छ । ‘घुस लिन्या र घुस दिन्या दुवै राष्ट्रका शत्रु हुन्, नेपाल दुई ढुङ्गाबीचको तरुल हो’ । यस्ता दिव्योपदेशका दूरगामी तथा अर्थपूर्ण सरल परिभाषा अहिले पनि उत्तिकै सान्दर्भिक छन् ।

पृथ्वीनारायण शाह (विसं१७७९–१८३१) शाहवंशीय राजा थिए । स–साना राज्यहरूमा बाँडिएका बाइसे तथा चौबिसे राज्यहरूलाई एकत्रित गरी एउटै देशको सिर्जना गर्ने यिनी आधुनिक नेपालका राष्ट्रनिर्माताको रूपमा चिनिन्छन् । उनको सम्झनामा पुष २७ गते नेपालमा राष्ट्रिय एकता दिवस मनाउने गरिन्छ । नेपालले महान् राजा पृथ्वीनारायण शाहको ३००औँ जन्मजयन्ती मनाउने भएको छ । पृथ्वीनारायण शाहले करिब २५० वर्षअघि हिमालयको दक्षिणी भागमा रहेका साना राज्यहरूमाथि औपनिवेशिक खतराको परिकल्पना नगरेको भए सायद आज नेपाल भनेर गर्व गर्ने कुनै देश हुने थिएन होला । दक्षिणमा मुगल साम्राज्यको क्रमशः पतनपछि, युरोपेली उपनिवेशवादी दक्षिणपूर्वी एसियामा ठूलो संख्यामा व्यापारीको रूपमा प्रवेश गरे र त्यसपछि सयौँ राज्यहरूको उपनिवेश सुरु भयो । नेपाल संकुचित भएर केही पहाडी क्षेत्रसहित काठमाडौं उपत्यकामा मात्र सीमित भएको थियो । पूर्वमा असमदेखि पश्चिममा कश्मीरसम्म र दक्षिणमा गंगा नदी र ब्रह्मपुत्र नदीसम्म पूर्वदेखि पश्चिम र उत्तरदेखि दक्षिणसम्म फैलिएका दर्जनौँ राज्यहरू थिए ।

विशाल हिमालय क्षेत्रमा कतै एउटा सानो गोरखा राज्यका राजाले विदेशी आक्रमणकारीहरूको खतरा महसुस गरे । पृथ्वीनारायण शाहले बीस वर्षको उमेरमा शत्रुहरूसँग लड्न बलियो र शक्तिशाली राष्ट्र निर्माण गर्न दर्जनौँ साना राज्यहरूलाई एकीकरण गर्ने अभियान सुरु गरे । पृथ्वीनारायणले आफ्नो मुख्य जीवनको ३३ वर्ष नेपाल निर्माण र एकीकरणमा बिताएका थिए । पृथ्वीनारायणले आफ्नो सारा ज्यान जोखिममा राखेर नेपाललाई बेलायती उपनिवेशवादबाट नबचाएको भए सायद अहिले नेपालको अस्तित्व नै रहने थिएन र आज हामी नेपाली बोल्ने नै थिएनौँ होला ।

अंग्रेजहरूले सबै सा–साना राज्यहरूलाई भारतको उपनिवेशमा विलय गरिदिएपछि सबै नेपालीहरू, भाषा, संस्कृति र परम्परालाई दक्षिणका विशाल जनसङ्ख्याले निल्ने र मेटाइदिए । तसर्थ, ‘बृहत्तर नेपाल’का निर्माता पृथ्वीनारायण शाहलाई वर्तमान नेपालभित्र वा बाहिर र विश्वका जुनसुकै ठाउँमा रहेका सबैले कृतज्ञता र श्रद्धाञ्जली अर्पण गर्नुपर्छ भन्नुमा अतिशयोक्ति नहोला ।

सन् १९५१ देखि ७० वर्षको इतिहासमा नेपालले धेरै राजनीतिक परिवर्तनहरू देखियो । भारतले ती परिवर्तनहरूमा प्रमुख भूमिका खेलेको छ । नेपालको भौगोलिक अवस्थाका कारण नेपाली राजनीतिमा भारतीय भूमिका हुन्छ । १६१४–१६१६ को अंग्रेज युद्धपछि, ब्रिटिस उपनिवेशवादीले एकीकृत बृहत्तर नेपालको लगभग आधा नेपाली भूमि लुट्यो । अंग्रेजहरूले लुटेको भूमिलाई आफ्नो नयाँ उपनिवेश भारतमा विलय गरे । तथाकथित सुगौली सन्धिपछि नेपाललाई पूर्व, पश्चिम र दक्षिण तीनैतिरबाट भारतले भूपरिवेष्ठित गरेको थियो । भारतले उपनिवेशित नेपाली भूमि फिर्ता गर्नुको सट्टा आफ्नो कब्जा जारी राखेको छ । भारतले नेपाली भूमि कालापानी, लिपुलेक, लिम्पियाधुरा र सुस्तामा पनि कब्जा गरेको छ । नेपालको भू–परिवेष्ठित स्थितिको फाइदा उठाउँदै आएको छ । भारतले नेपालको सम्पूर्ण जलस्रोत र प्राकृतिक स्रोतलाई नियन्त्रण गर्न चाहन्छ । जब नेपाल सरकार भारतीय आदेशमा असहमत हुन्छ, भारतले जवाफमा आर्थिक नाकाबन्दी गर्छ । नेपालले विगत केही दशकमा तीनवटा ठूला नाकाबन्दी सहेको छ । भारतले नेपालमाथि यस्तो अमानवीय व्यवहार गर्नुको प्रमुख कारण भूपरिवेष्ठित हो ।

नेपाल राष्ट्र र नेपाली राष्ट्रियताको जग बसाल्ने बडामहाराजाधिराज पृथ्वीनारायण शाहले बाल्यकालमा शिक्षा आर्जन गर्न नपाए पनि उनको दरबारमा ललिता वल्लभ, जयमङ्गल, महेश्वर, कुलानन्द, हरिदत्त, बालकृष्णआदि विद्वानको ठूलो सम्मान थियो । देशभक्तिमा चुर्लुम्मै डुबेका पृथ्वीनारायण शाह, साहसी, चतुर, संगठनकर्ता र कर्मठ सेनापति पनि थिए । ‘जाहिकटक नगर्नु झिकी कटक गर्नु, देशका कपडा नलगाउनलाई मनाही गरिदिनु, आफ्ना देशका कपडा बुन्नु, जान्यालाई नमुना देखाई सघाउनु, बुन्नु र बुन्न लगाउनु’जस्ता अर्तीले देशका हामी सबै नागरिकलाई उद्यमी बन, नेपालीपन नछोडभन्ने सिकाउँछ वर्तमान अवस्थामा पनि । ३१ वर्षसम्म उनले राष्ट्रका लागि गरेको एकीकरणको अभियान, नेपालीपनको उचाइ इतिहासमा जीवन्त रहनेछ । ज्वरोका कारण १८३२ पुस महिनामा नै नुवाकोट, देवीघाटमा ५२ वर्षको उमेरमा शाहवंशका उज्याला नक्षत्र बडामहाराजाधिराज पृथ्वीनारायण शाहको निधन भयो ।

उनले राष्ट्रको अस्तित्व सार्वभौमिकता, अखण्डता बचाउन धेरै भूमिका खेले । संघर्षमा नै उनको जिन्दगी व्यतीत भयो । देशको यस्तो वीर पुरुषलाई जन्माउने आमा र साथ दिने जीवनसंगिनीबारे इतिहासकारहरूले कतै पनि वर्णन गरेको पाइँदैन । ती महिलाका पनि कथा र व्यथा थिए होलान्, लडाइँमा पति गुमाएका महिलाका पनि भुल्न नसकिने पीडा थिए होलान् । तर उल्लेख गरिएको कतै पाइँदैन । पृथ्वीनारायण शाहले लगाउने लुगा सिलाउने बिसे नगर्चीबारे पनि पाठकहरूले ज्ञान लिन पाएका छैनन् ।

पृथ्वीनारायण शाहले सुरू गरेको एकीकरण अभियान बढ्दै गएर नेपाल राज्यको सिमाना पूर्वमा टिस्टा नदी, दक्षिणमा मगध र पश्चिममा सतलज नदीसम्म विस्तार भएको थियो । १८७१ कार्तिक १८ गते सुरु भएको नेपाल अङ्ग्रेज युद्धपश्चात् सुगौली सन्धिसम्म यो भू–भाग नेपाल अधिनमा रहेको थियो ।

इतिहास पढ्दा नौ दिनसम्म घाटमै रही माघ १ गते बिहान सात बजे उनको निधन भएको थियो भन्ने जनश्रुति छ । कतैकतै शिकार खेल्न गएको बेलामा बाघको आक्रमणमा गहिरो चोट परी घाइते भएको हुँदा मृत्यु भएको समेत उल्लेख छ । घाटमै राखिएको बेला उनले नेपालको भू–राजनीतिक अवस्था, सामाजिक जीवन, प्रतिरक्षा र विकासका सन्दर्भमा उपदेशहरू दिएका थिए, जसलाई ’दिव्योपदेश’समेत भनिन्छ । ‘नेपाल दुई ढुङ्गाबीचको तरुलजस्तो रहेछ । दक्षिणको बादशाह महाचतुर रहेछ । नेपाल चार वर्ण, छत्तिस जातको साझा फूलबारी हो ।’ इत्यादि सान्दर्भिक उपदेशहरू पृथ्वीनारायण शाहले दिएका थिए ।

आर्थिक नीति : पृथ्वीनारायण शाहले आर्थिक समृद्धिका बारेमा पनि धेरै कुरा व्यक्त गरेका छन् । मुलुक गरिब भयो भने सुरक्षित रहन सक्दैन भन्ने उनको मान्यता रहेको थियो । सरकारले कर उठाउनका लागि कसैलाई ठेक्का नदिइकन आफैँले सो कार्य गर्नुपर्छ भन्ने उनले धारणा रहेको थियो । तात्कालिक समयमा उनले पूर्व र पश्चिमको बाटोहरू बन्द गर्दै काठमाडौंसम्मको यातायातको बाटो खुलाउने इच्छा राखेका थिए ।

पृथ्वीनारायण शाहले स्थानीय उत्पादनलाई जोड दिएका थिए । उनको कृति दिव्योपदेशमा उनले विदेशी व्यापारीहरू नेपाल प्रवेश गरे भने यसलाई मरुभूमि बनाएर छोड्ने धारणा राखेका थिए । यस्तै, सन्दर्भमा उनले विदेशी कपडा लगाउनलाई बहिष्कार गर्ने सल्लाह दिएका थिए र स्थानीय मानिसहरूलाई कपडा बुन्न प्रशिक्षण समेत दिएका थिए । स्थानीय सम्पत्ति देशबाट बाहिर जान नहुने उनको विश्वास रहेको थियो । उनले नेपाली जडिबुटीलाई विदेशी भूमिमा बेच्न र यसबाट प्राप्त सम्पत्तिलाई देशमा फिर्ता ल्याउन प्रोत्साहित गरेका थिए । उनी पैसा देशभित्र मात्र रहेको हेर्न चाहन्थे । उनको एउटा प्रसिद्ध भनाइ छ, ‘प्रजा मोटो भए दरबार पनि बलियोरहन्छ ।’

पृथ्वीनारायणको विरासतलाई त्याग्ने राज्यको नीति भए पनि नेपाली सेनाले नेपाली सेनाका संस्थापकको सम्मान र गौरवलाई कहिल्यै त्यागेको छैन भन्नुमा अत्युक्ति नहोला । राजतन्त्रको उन्मूलनपछि पनि नेपाली सेनाले विगतमा जस्तै उहाँलाई सम्मान गर्दै आएको छ । चन्द्रागिरि पहाड चन्द्रागिरि हिल रिसोर्ट्स पहाडको चुचुरोमा रहेको पृथ्वीनारायणको पूर्ण मूर्ति सबैभन्दा बढी घुम्ने ठाउँ हुनेछ भन्ने विरलै कल्पना भयको थियो । राजा पृथ्वीनारायणको शालिक चन्द्रागिरि हिल र केबुलकारमा रहेका पुस्ताका सबै पुस्ताका लागि घुम्नलायक सेल्फीस्थलमध्ये एक हो । परिवारसँग होस् वा व्यक्तिगतरूपमा हजारौँ तस्वीरहरू विभिन्न सामाजिक सञ्जाल साइटहरूमा ती स्थानका मानिसहरूका विभिन्न समूहहरूद्वारा पोस्ट हुन्छन् ।

स्व. ऋषिकेश शाहले आफ्नो पुस्तक ‘हिरोज एण्ड बिल्डर्स अफ नेपाल’ मा लेखेका छन्, ‘गोरखाको नाम र परम्पराको लागि सबै नेपालीहरूले महसुस गरेको गर्वको भावना यति ठूलो छ कि भारत र अन्यत्र बसोबास गर्ने नेपालीहरूको सामाजिक र राजनीतिक संगठनहरूलाई पनि प्रायः गोरखा भनिन्छ ।

विश्वभर कालो र सेतोको विभाजन भई जनताको अधिकार काहीँ नरहेको अवस्थामा शाहले समावेशिता, धर्मनिरपेक्षता, उपनिवेशवाद विरोधी, समाजवाद र राष्ट्रवादको अवधारणा अघि सारेका थिए । उनले बलियो मानिसले नै शासकलाई बलियो बनाउन सक्ने, स्वदेशी वस्तुको प्रयोगलाई प्रोत्साहन गर्ने, विदेशी वस्तुमा नजानेमा जोड दिए । नेपाललाई जितेर आफ्नो जितलाई स्थिर बनाउन चाहन्थे । त्यसैले उनले नेपालका नेवारहरूको सामाजिक, धार्मिक, आर्थिक र सांस्कृतिक जीवनमा असर पर्ने कुनै काम गरेनन् । बरु उनले तिनीहरूलाई भित्र र बाहिर दुवै डरविना आफ्नो परम्परा पालन गर्न प्रोत्साहित गरे ।

एक नेपालीको हैसियतले हामी सबैले उनी र उनको योगदानप्रति गर्व गर्न जरुरी छ । पृथ्वीनारायण शाहको राष्ट्रियताको मूल मूल्य राष्ट्रिय एकता, एक राजा एक राष्ट्र हो । पृथ्वीनारायण शाहले प्रस्तुत गरेको समाजवाद, धर्मनिरपेक्षता र अविभाज्य राष्ट्रका मूल दर्शन हुन् । विदेशी कूटनीतिज्ञ, विद्वान, इतिहासकार र आम जनताले मान्यता पाएका पृथ्वीनारायण शाह महान् राजा हुन् । ‘पृथ्वीनारायण शाहको वीरता, राज्यसत्ता र प्रशासनिक गुणले नेपालीलाई गौरव र गौरवको भावनाले भरिएको छ । उनको दूरदर्शिता र बुद्धिमत्ताको फलस्वरूप नेपालमा आजसम्म हिन्दु र बौद्ध धर्मको संश्लेषण कायम छ । उनले बनाएका बलियो राष्ट्रहरू लामो समयसम्म संसारको एकमात्र स्वतन्त्र र स्वतन्त्र हिन्दु राष्ट्र हुनुपर्छ,’ स्वर्गीय शाहले आफ्नो पुस्तकमा लेखेका छन् ।

वीरताको इतिहास बोकेको पृथ्वीनारायण शाहका शालिकहरू नेपालका धेरै सहर अनि चोकहरूमा देख्न सकिन्छन् । प्रायः चोरऔँला माथि उठाएर उभिएको स्वरूपमा देखिने यिनको शालिक तथा तस्वीरले नेपालीजनलाई सदैव एकताको शिक्षा दिइरहेको छ र भविष्यमा समेत दिइरहने आशा एवम् विश्वास लिन सकिन्छ ।