भारतको ७५औँ गणतन्त्र दिवस र नेपाल–भारत सम्बन्ध

काठमाडौं । छिमेकी मुलुक भारतको गणतन्त्र दिवस समारोह २०२४ को लागि फ्रान्सका राष्ट्रपतिको राजकीय भ्रमण हुने भएको छ । भारतीय प्रधानमन्त्री श्री नरेन्द्र मोदीको निमन्त्रणामा, फ्रान्सका राष्ट्रपति इमानुएल म्याक्रोन ७५ औँ गणतन्त्र दिवस समारोहमा प्रमुख अतिथिको रूपमा भारत आउँदैछन् । भारत– ‘लोकतन्त्रकी माता’ गणतन्त्र दिवस २०२४ को विषयवस्तु वा ‘थिम’ रहेको छ । २०२४ मा गणतन्त्र दिवसको विषयवस्तु ‘भारत–लोकतन्त्रको जननी’ र ‘विकसित भारत’ (विकसित भारत) रहेको छ ।

जनवरी ४, २०२४ गणतन्त्र दिवस पात्रोको मिति मात्र होइन, यो लोकतन्त्र, स्वतन्त्रता, र भारतको समृद्ध सांस्कृतिक ‘टेपेस्ट्री’को उत्सव हो । जब भारतीय गणतन्त्र दिवस २०२४ को नजिक पुग्छ, इतिहास, महत्व र यस महत्वपूर्ण अवसरको बारेमा जान्न आवश्यक पर्ने सबै आवश्यक विवरणहरूको खोजी गर्छन् । प्रत्येक वर्ष जनवरी २६ मा मनाइने भारतीय गणतन्त्र दिवसले हरेक भारतीयको मनमा विशेष स्थान राख्छ । यो दिनलाई चिनिन्छ जब भारतको संविधान १९५० मा लागू भयो, भारत सरकार अधिनियम (१९३५) लाई बदलेर । संवैधानिक राजतन्त्रबाट प्रजातान्त्रिक गणतन्त्रमा भएको यो संक्रमण जनताको इच्छाको विजयलाई झल्काउने भएकाले उत्सव मनाउन लायक कोशेढुङ्गा हो ।

ऐतिहासिक पृष्ठभूमि
भारतीय गणतन्त्र दिवसको जरा स्वतन्त्रताको सङ्घर्षमा फेला पार्न सकिन्छ । स्वतन्त्रता आन्दोलनमा आफ्नै संविधानसहितको सार्वभौमसत्ता सम्पन्न राष्ट्रको मागले गति लियो । डा बीआरको नेतृत्वमा भीम राव अम्बेडकरले २६ जनवरी, १९५० मा संविधानको मस्यौदा तयार गर्न परिश्रम गरे । छिमेकी मुलुक भारतमा, गणतन्त्र दिवस काम वा भव्य परेडबाट एक दिन बिदा मात्र होइन, यो न्याय, स्वतन्त्रता, समानता र भाइचाराका सिद्धान्तहरूलाई जोड दिँदै संविधानमा समेटिएका मूल्यहरूप्रति आदरभाव हो । यस दिनले नागरिकहरूलाई प्रजातान्त्रिक आदर्श कायम राख्न र राष्ट्रप्रति जिम्मेवारीको भावना जगाउनका लागि उनीहरूको भूमिकामा विचार गर्न प्रोत्साहित गर्छ । भारतीय गणतन्त्र दिवस समारोह नयाँ दिल्लीको राजपथमा परेडको भव्यता चित्रण नगरी गणतन्त्र दिवसको उल्लेख गर्न सकिँदैन । कार्यक्रमले भारतको सैन्य शक्ति, सांस्कृतिक विविधता र प्राविधिक प्रगतिहरू प्रदर्शन गर्छ । जीवनका सबै क्षेत्रका नागरिकहरू प्रस्तुतीकरण हेर्न भेला हुन्छन् र उत्सवहरू देशभरका स्कुलहरू, कलेजहरू र समुदायहरूमा विस्तार हुन्छन् ।

देशभक्ति प्रतीक र परम्पराहरू तिरंगा झण्डा, यसको केसर, सेतो र हरियो रंगसँग, गहिरो प्रतीक राख्छ । नागरिकहरूले राष्ट्रिय झण्डा फहराउनमा गर्व गर्छन् र राष्ट्रिय गान गाउनेजस्ता परम्परागत अभ्यासहरूले एकता र देशभक्तिको भावना जगाउँछन् । भारतभर गणतन्त्र दिवस मुख्य उत्सवहरू राजधानीमा आयोजित हुँदा, प्रत्येक राज्यले चाडपर्वहरूमा आफ्नो अद्वितीय स्वाद थप्छ । जीवन्त जुलुसदेखि सांस्कृतिक कार्यक्रमसम्म, गणतन्त्र दिवस हरेक भारतीयका लागि राष्ट्रका लागि आफ्नो प्रेम व्यक्त गर्ने अवसर हो ।

गणतन्त्र दिवस २०२४ हाइलाइट : यस वर्षको उत्सवहरू विशेष कार्यक्रमहरू र विशिष्ट अतिथिहरूको सहभागिताको साथ असाधारण हुने अपेक्षा गरिएको छ । गणतन्त्र दिवस २०२४ को लागि छनौट गरिएको विषयवस्तुले समसामयिक मुद्दाहरू र राष्ट्रको सामूहिक आकांक्षाहरूलाई प्रतिविम्बित गर्छ । शैक्षिक महत्व गणतन्त्र दिवस सार्वजनिक बिदा मात्र होइन; यसले युवा दिमागलाई आकार दिन महत्वपूर्ण भूमिका खेल्छ । शैक्षिक संस्थाहरूले प्रायः नागरिक कर्तव्यको भावना र संविधानद्वारा प्रचलित लोकतान्त्रिक सिद्धान्तहरूको प्रशंसा गर्न घटनाहरू आयोजना गर्छन् । भारतीयले गणतन्त्र दिवस मनाउने क्रममा पछिल्लो उत्सवदेखिको प्रगतिलाई प्रतिविम्बित गर्नु आवश्यक छ । उपलब्धिहरू स्वीकार गर्न र चुनौतीहरू पहिचान गर्नाले राष्ट्रको भविष्यका लागि पाठ्यक्रम तयार गर्न मद्दत गर्छ ।

विविधतामा एकता : भारतको शक्ति यसको विविधतामा छ र गणतन्त्र दिवसले यो एकताको उदाहरण दिन्छ । उत्सवहरूले विभिन्न भाषिक, सांस्कृतिक र धार्मिक पृष्ठभूमिका मानिसहरूलाई एकसाथ ल्याउँछ, भ्रातृत्वको भावनालाई बढावा दिन्छ । विश्वव्यापी परिप्रेक्ष्य गणतन्त्र दिवस भारतीय सीमामा मात्र सीमित छैन । यो विश्वव्यापीरूपमा मान्यता प्राप्त छ, विदेशमा भारतीयहरूले भारतको संस्कृति र मूल्यहरू प्रदर्शन गर्ने कार्यक्रमहरूमा भाग लिइरहेका छन् । यो दिन लोकतन्त्र र बहुलवादप्रति भारतको प्रतिबद्धताको सम्झनाको रूपमा काम गर्छ । सामाजिक मिडिया प्रभाव सामाजिक सञ्जालको युगमा विभिन्न प्लेटफर्महरूमा गणतन्त्र दिवसको प्रचलन छ । यस दिनसँग सम्बन्धित ह्यासट्यागहरूले समुदायको भर्चुअल भावना सिर्जना गर्छ, जसले मानिसहरूलाई यस अवसरको महत्वमा उनीहरूको उत्सव र विचारहरू साझा गर्न अनुमति दिन्छ ।

यो भारतको ७५औँ गणतन्त्र दिवस हो । नेपालको दक्षिणी छिमेकी भारतले बेलायती शासनबाट स्वतन्त्रता र गणतन्त्र संविधान जारी गर्दै उत्सव मनाइरहेको छ । गणतन्त्र दिवस धेरै देशहरूमा कुनै शासन परिवर्तन गरेर जनताको शासन सुरु भएको सम्झनामा मनाइने दिन हो ।

भारतीय गणतन्त्र दिवसको इतिहास : एक समृद्ध राष्ट्र बन्नका लागि, भारतले नागरिकहरूलाई स्वतन्त्रता प्रदान गर्ने विन्दुमा पुग्नुअघि विभिन्न परीक्षा र कठिनाइहरू पार ग¥यो । मुस्लिम मुगल सम्राटहरूद्वारा शासन गर्नुदेखि अंग्रेजहरूको नियन्त्रणसम्म, भारतले यो सबै अनुभव गरेको छ । देशले धेरै सङ्घर्षको सामना गर्नुपरेकाले सन् १९५० मा संविधान जारी हुँदा यो ठूलो गौरवको विषय थियो । यो सबै १९४७ मा सुरु भयो जब भारतले ब्रिटिश साम्राज्यबाट स्वतन्त्रता प्राप्त ग¥यो । नोभेम्बर १९४७ मा संविधानको मस्यौदा तयार गरी संविधानसभामा पेश गरियो । तर संविधान निर्माण हुनुअघि नै दुई वर्षभन्दा बढी छलफल र परिमार्जनका लागि सभामा बसेको बैठकहरू जनताका लागि खुला थिए ।

यसबाहेक सभाले २६ नोभेम्बर, १९४९ मा संविधान पारित ग¥यो तर यो तुरुन्तै लागू भएन । बडापत्र स्थापना गर्ने कागजातहरू जनवरी २४, १९५० मा हस्ताक्षर गरिएको थियो र संविधान आधिकारिकरूपमा जनवरी २६, १९५० मा राष्ट्रको लागि लागू भयो । यो पनि त्यो दिन थियो जब भारतका पहिला राष्ट्रपति डा राजेन्द्रप्रसादले आफ्नो कार्यकाल सुरु गरे । जब संविधान लागू भयो, यसले भारत सरकारको ऐनलाई पनि प्रतिस्थापन ग-यो र भारतलाई लोकतान्त्रिक गणतन्त्रको रूपमा स्थापित ग¥यो । लोकतन्त्र र न्यायलाई राष्ट्र सञ्चालनका लागि छनोट गरेको दिनको सम्झनामा गणतन्त्र दिवस मनाइँदैछ ।

संसारको सबैभन्दा लामो संविधान : भारतीय संविधानमा एक लाख १७ हजार तीन सय ६९ हस्तलिखित शब्दहरू छन् । भारतको संविधानले दोहोरो नागरिकतालाई अनुमति दिँदैन । संविधान लेख्न चार वर्ष लाग्यो । यसले देशको जग स्थापित गर्ने दस्तावेजलाई मनाउँछ । संविधान निर्माणमा भएका प्रयास जनतालाई स्मरण गराउन गणतन्त्र दिवस मनाउन जरुरी छ । यो इतिहासमा एक ऐतिहासिक दिन हो र युवाहरूको लागि धेरै शैक्षिक पाठहरू प्रदान गर्छ । यसले कानुन र व्यवस्थाको महत्वलाई जोड दिन्छ । न्याय व्यवस्था र न्याय प्रणाली नभएको खण्डमा सिंगो देश नै तहसनहस हुनेछ । गणतन्त्र दिवसले न्यायका लागि लड्नु एक महत्वपूर्ण कारण हो र राष्ट्रको भाग्य यसमा निर्भर हुन्छ भन्ने सम्झनाको रूपमा कार्य गर्छ । भारतको गणतन्त्र दिवसले लोकतन्त्रको महत्वलाई पनि सम्झाउँछ । यो अत्यावश्यक छ किनकि विगतमा धेरै देशहरूले सैन्य शासनमा पीडा भोगेका छन् र हामीले प्रत्येक देश लोकतन्त्रको मार्गमा रहेको सुनिश्चित गर्नुपर्छ । यसबाट मात्रै विश्व मानवअधिकार उल्लङ्घनबाट बच्न सक्षम हुनेछ ।

दुवै देशबाट सहिष्णुता र लगनशीलता आवश्यक छ । नेपाल र यसको भौगोलिक निकटता र घनिष्ठ सांस्कृतिक र आर्थिक सम्बन्धका कारण भारतले अत्यन्त घनिष्ट, मैत्रीपूर्ण सम्बन्धलाई धेरै महत्व दिन्छ । नेपाल इतिहासकै महत्वपूर्ण कालखण्डबाट गुज्रिरहेको छ । अहिलेको राजनीतिक घटनाक्रमले दूरगामी परिणाम ल्याउने छ । संविधान त्यसपछिको दोस्रो आम निर्वाचनपछिको सरकार र त्यसपछिको आर्थिक आचारसंहितालाई आत्मसात गरेर आगामी दिनमा शान्ति, स्थायित्व र आर्थिक विकासमा नेपाली विश्वस्त छन् । जातीय, सांस्कृतिक र धार्मिक सम्बन्धका अलावा धेरै उल्लेखनीय अन्तर्राष्ट्रिय मुद्दाहरूमा पनि दुई देशको समान धारणा छ । सार्क, बिमस्टेक, बीबीआईएन, संयुक्त राष्ट्र संघले यस क्षेत्रको सामूहिक आत्मनिर्भरताको लक्ष्य हासिल गर्न दुई देशलाई मिलेर काम गर्न थप केही क्षेत्र थपेका छन् ।

नेपाल र भारत दुवै प्रमुख अन्तर्राष्ट्रिय संस्थाका सदस्य हुन् । अधिकांश अन्तर्राष्ट्रिय मुद्दाहरूमा साझा विचार र चासो राख्छन् । केही वर्षअघि भारतका पूर्वराष्ट्रपति तथा भारतीय प्रधानमन्त्रीको चार पटकको नेपाल भ्रमणलाई सद्भावना र राम्रो आर्थिक सहयोगको स्रोतका रूपमा हेर्नुपर्छ ।

राम्रा साझेदारहरू : नेपाल र भारतले जलस्रोतको उचित प्रयोग, व्यापार तथा पारवहन प्रणाली, स्वास्थ्य, पूर्वाधार, शिक्षा, तालिमलगायतका विभिन्न क्षेत्रमा दुवै देशको राष्ट्रिय विकासमा सहकार्य गर्दै आएका छन् । यो साझेदारीले दुवै देशका जनताको हितमा योगदान पु¥याएको छ र सम्बन्धलाई अझ प्रगाढ बनाएको छ । दुवै देशका सरकारमा भएका परिवर्तनले पनि दुवै देशको मित्रताको गहिराइमा कुनै फरक परेको छैन । भारतले १० वर्षमा १० हजार मेगावाट विद्युत् खरिद गर्ने सम्झौता, पाँच करोडबाट २० करोड रकम सिधै प्रभाब देखिने परियोजनामा खर्च गर्नेसम्बन्धी सम्झौता आदि उल्लेखनीय छन् ।

नेपाल भारत सम्बन्ध: भारतीय प्रधानमन्त्री मोदीले राम्रो सुरुवात गरेका छन् । मोदी २०१४मा सत्तामा आए । उनले आफ्नो भारतलाई स्पष्ट पारे । उनको कार्यकालमा भारतीय जनता पार्टी र देशको परराष्ट्र नीति सर्वोपरी हुनेछ । त्यसपछि मोदीले सन् २०१४को अगस्टमा नेपाल भ्रमण गरेर छिमेकी मुलुकको द्विपक्षीय भ्रमण सुरु गरे । सन् १९९७ जुनमा आइके गुजरालको भ्रमणपछि १७ वर्षपछि भारतीय प्रधानमन्त्रीले पहिलोपटक नेपाल भ्रमण गरेका थिए । यस अवधिमा नेपाल भ्रमण गरेका भारतीय प्रधानमन्त्रीहरू क्षेत्रीय वा बहुपक्षीय बैठकमा सहभागी हुन मात्र आएका थिए ।

नीति, व्यापार, पारवहन र दैनिक कार्य सम्पादनका विषयमा सरकारलाई सिफारिस गर्न नेपाली निजी क्षेत्रका व्यापारी समुदाय र भारतीय व्यवसायी समुदाय सम्मिलित समिति गठन गर्नु आवश्यक छ । विगतमा यस्ता मञ्चको सिफारिसलाई दुवै सरकारले राम्रोसँग स्वीकार गरेका छन् । खाद्य वस्तुको दुवैतर्फ प्रयोगशाला परीक्षण सुविधाको विकास गरिनुपर्छ । भारतीय तरकारी तथा फलफूल नेपाल ल्याउनका लागि अत्याधुनिक प्रविधिसहितको पूर्वाधार निर्माणमा सहयोग गर्न भारत सरकारलाई अनुरोध गरिएको छ ।

माथिल्लो कर्णाली र कोशी उच्चबाँधजस्ता आयोजना सम्पन्न भए नेपाल ऊर्जा र सिँचाइमा आत्म निर्भर हुनेछ । गत वर्ष, नयाँ दिल्लीले अर्थतन्त्रलाई पुनरुत्थान गर्न र मुद्रास्फीति नियन्त्रण गर्न प्रचण्डको सरकारलाई सबै सम्भव सहयोग गर्ने वाचा गर्ने समेत सम्भावना रहेको छ । ‘आपसी विश्वास र एक अर्काको संवेदनशीलताप्रतिको सम्मानले विगतमा भएका केही गलतफहमीहरू हटाउन मद्दत गरेको छ.। उच्चस्तरीय भ्रमणको आदानप्रदान र बारम्बार अन्तरक्रियाले हाम्रा दुई देशबीचको सदियौं पुरानो, समयसापेक्ष र बहुआयामिक सम्बन्धलाई अझ सुदृढ बनाएको छ,’ प्रचण्डले भनेका थिए ।

स्मरण रहोस्, मे १६ मा बुद्धजयन्तीको अवसरमा लुम्बिनीमा सम्बोधन गर्दै भारतका प्रधानमन्त्री नरेन्द्र मोदीले नेपाल र भारतका जनताबीचको मित्रता हिमालयजस्तै अटल रहेको बताएका थिए । हामीले यो वर्ष नेपाल र भारतबीचको द्विपक्षीय सम्बन्धको दौत्य सम्बन्ध स्थापनाको ७५औँ वार्षिकोत्सव मनाउने क्रममा यो नयाँ गतिशीलताले हाम्रो सम्बन्धलाई नयाँउचाइमा पु-याउने ठूलो सम्भावनाको कुरा गर्छ । यस अवसरबाट हामी पर्यटन, संस्कृति, वाणिज्य र ‘कनेक्टिभिटी’लगायतका विभिन्न क्षेत्रमा आगामी ७५ वर्ष र त्यसपछिको सदैव बलियो र बृहत्तर सहयोगको लागि विश्वस्त भई प्रतीक्षा गर्न सक्छौँ ।

नेपालको व्यापार घाटा उल्लेख गर्दै ‘हाम्रो अर्थतन्त्रको आकारका लागि यो डरलाग्दो दरमा फराकिलो हुँदै गएको छ । यो परिदृश्यलाई ध्यानमा राख्दै, ‘नेपालको निर्यात सम्भावनालाई पूर्णरूपमा महसुस गर्न अनिवार्य छ’, र नेपालको निर्यात सम्भावनालाई पूर्णरूपमा महसुस गर्न ‘अधिक अनुकुल बजार पहुँच र व्यापार सहजीकरण“ आवश्यक छ । ‘नेपाल सन् २०२६ सम्ममा एलडीसी वर्गबाट स्तरोन्नति हुने भएकाले दिगो विकासको इन्जिनका रूपमा उत्पादनशील क्षेत्रहरूमा आधारित व्यापारको पूर्णसम्भावनामा विश्वास गर्नु पर्नेछ । जलविद्युत् आयोजना र विद्युत् व्यापारको संयुक्त विकासको उल्लेख गर्दै उल्लेख्स कदमले दुई छिमेकीबीच ‘अझ आर्थिक सम्भावनाहरू खोल्ने’ बताए । ‘संयुक्त भिजनको आधारमा, हामी बीबीआईएन ढाँचाअन्तर्गत क्षेत्रीय आधारमा विद्युत् व्यापारलाई थप अन्वेषण गर्न सक्छौँ ।

आफ्नो मुलुकलाई लोकतान्त्रिक गणतन्त्रमा परिणत गर्न हिन्दु राजतन्त्रविरुद्ध एक दशक लामो विद्रोह लडेका माओवादी प्रचण्ड भनेर चिनिने पुष्पकमल दाहाल नेपालको नयाँ प्रधानमन्त्री हुन् । नेपालमा जुनसुकै सरकार सत्तामा आए पनि दुई देशबीचको सांस्कृतिक, आर्थिक र सामाजिक निकटताका कारण नेपाल र भारतबीचको सम्बन्ध सुमधुर रहनुपर्ने राजनीतिक विश्लेषकको मत छ । भूपरिवेष्ठित राष्ट्रको नयाँ प्रधानमन्त्रीको रूपमा र हरेक व्यवस्थाको कार्यशैलीमा भिन्नता भए पनि नयाँ सरकारले भारतसँग सुमधुर सम्बन्ध कायम गर्नुपर्ने बाध्यता छ । निःसन्देह, भारतसँग हाम्रा केही समस्या छन् र त्यस्ता मुद्दाहरूलाई सम्हाल्ने शैली पहिलेको भन्दा अहिलेको सरकारमा फरक हुन सक्छ । सीमा समस्यालगायत यी सबै समस्या कूटनीतिक माध्यमबाट समाधान गर्नुपर्ने आवश्यकता रहेको छ ।

भारत सधैँ हाम्रो प्रमुख व्यापार साझेदार भएको छ । तसर्थ कुनै पनि व्यापार नीतिलाई सफल बनाउन भारतीय बजार र दुवै देशको पारस्परिक हितलाई ध्यानमा राख्नुपर्छ । समग्रमा नेपालले दुवै छिमेकी मुलकसँग आपसी सहयोग र समझदारी र समदूरीको सिद्धान्त अपनाउनु उपयुक्त हुने कुरामा कुनै शंका छैन ।