साना दलको उदय, गठबन्धन राजनीति र यसको खतरा 

काठमाडौँ । गठबन्धन सरकार भन्नाले साझा सहमति वा एजेन्डाका आधारमा एकभन्दा बढी राजनीतिक दल वा समूहहरू एकजुट हुनु हो । गठबन्धन सरकारहरूको संरचना हुन्छ, जसमा सबै दलहरू काम गर्छन् । आम निर्वाचनपछि कुनै पनि दलले निर्णायक मत पाउन नसक्दा यस्तो भएको हो ।

गठबन्धन सरकारहरूमा केही प्रमुख त्रुटिहरू छन् । ठूला समस्याहरू समाधान गर्न कठिनाइ छ, किनभने ठूला समस्याहरूलाई विभिन्न गठबन्धन साझेदारहरूको सहमति र समर्थन चाहिन्छ । यसबाहेक विभिन्न दलका नेता तथा आलोचकहरूले सरकार र प्रशासनको दैनिक काममा आपत्ति जनाउने र समस्या सिर्जना गर्ने गरेका छन् । तिनीहरू प्रायः निर्णय गर्ने र कार्यान्वयनको प्रक्रियाको विरोध र अवरोध गर्छन् । जसका कारण सरकारलाई राम्रोसँग काम गर्न गाह्रो हुन्छ । गठबन्धन राजनीतिमा राष्ट्रिय, प्रदेश र स्थानीय तहमा समन्वय आवश्यक हुन्छ किनभने राजनीतिक प्रणालीको बल कायम राख्न स्थिरता र शासन दुवै महत्वपूर्ण हुन्छन् ।

नेपालमा बहुदलीय व्यवस्था छ । संविधानसभाको निर्वाचनपछि नेपालमा २१ भन्दा बढी राजनीतिक दल दर्ता भएको अनुमान गरिएको छ । अहिले केन्द्रीय र प्रदेश राजनीतिमा छ वटा मात्रै राष्ट्रिय राजनीतिक दल सक्रिय छन् । कांग्रेसको वर्चस्वका कारण यसअघिका क्षेत्रीय दलहरूले केन्द्रमा ठूलो भूमिका खेल्न सकेका थिएनन् । तर पछि साना दलहरूको उदयले नेपालमा ‘एकदलीय वर्चस्व प्रणाली’लाई सबैभन्दा ठूलो चुनौती खडा गरेको छ । २०१२ देखि क्षेत्रीय साना दलहरूको राजनीतिक आकर्षण बढ्दै गएको छ र अधिकांश राज्यहरूको राजनीति उनीहरूको हातमा छ । तिनीहरू एक प्रमुख शक्तिको रूपमा उभिए र केन्द्रमा सरकार गठनमा महत्वपूर्ण भूमिका खेले ।

नेपाली समाजमा असंख्य जातीय, सांस्कृतिक, भाषिक, धार्मिक र जातीय समूहहरूको उपस्थिति साना क्षेत्रीय दलहरूको जन्म र विकासको कारण हो । क्षेत्रीय दलहरू साना क्षेत्रमा मात्रै काम गर्ने र उनीहरूको उद्देश्य पनि निकै सीमित भए पनि केन्द्र र प्रदेशको राजनीतिमा उनीहरूको महत्वपूर्ण भूमिका रहेको छ । यी दलहरूले धेरै राज्यमा सरकार बनाएका छन् र आफ्ना नीति तथा कार्यक्रम कार्यान्वयन गर्ने प्रयास गरेका छन् । केन्द्रको गठबन्धन सरकारमा केही क्षेत्रीय दल पनि साझेदार भएका छन् । अहिले कुनै पनि दलले केन्द्रमा सरकार बनाउन सक्ने अवस्था छैन । यसले एकदलीय शासनकाल समाप्त भई बहुदलीय गठबन्धनको नयाँ युग सुरु भएको देखाउँछ । नेपालमा केन्द्र–राज्य सम्बन्धमा क्षेत्रीय साना दलहरूले बलियो प्रभाव पारेका छन् । अहिले उनीहरूले आ–आफ्नो क्षेत्रीय स्वार्थसँगै नेपालको एकता र अखण्डताको मुद्दालाई जोडदाररूपमा उठाएका छन् । उनीहरूले दुर्गम क्षेत्रका जनताको विभिन्न राजनीतिक तथा आर्थिक समस्यातर्फ ध्यानाकर्षण गराउँदै राजनीतिक चेतना जगाउन योगदान पुर्याएका छन् ।

राष्ट्रवाद वा राष्ट्र निर्माणमा क्षेत्रीयतालाई नकारात्मक मानिने दिन गए । राष्ट्रिय एकता र राष्ट्र निर्माणको प्रक्रियामा क्षेत्रीय दलहरूले नयाँ आयाम थपेका छन् । क्षेत्रीय साना राजनीतिक दलहरूको सकारात्मक भूमिकाका कारण क्षेत्रीयवादको आक्रामकता अन्त्य भएको छ । क्षेत्रीय साना दलका नेताहरूले पनि केन्द्र सरकार गठनमा सक्रिय र निर्णायक भूमिका खेल्न थालेका छन् । उनीहरूको दृष्टिकोण अब द्वन्द्वात्मक नभई केन्द्र–राज्य सम्बन्धमा सहकारी वार्ताको थालनी गरेको छ । यसबाहेक गठबन्धन राजनीतिको नयाँ युगमा नेपाली राजनीतिक प्रणालीमा क्षेत्रीय साना दलहरू सक्रिय सहभागीका रूपमा देखापरेका छन् । सन् २०१५ देखि नेपाली राजनीतिमा जसरी गठबन्धनको राजनीति देखापरेको छ, त्यसले नेपाली राजनीतिमा आफ्नो भूमिका र स्थानलाई बलियो बनाउन राष्ट्रिय दलहरूले क्षेत्रीय साना दलहरूसँग हात मिलाउनुपर्ने देखाएको छ ।

नेपालको लोकतन्त्र सङ्क्रमणकालबाट गुज्रिरहेको छ, जहाँ वास्तविकताले देशलाई गठबन्धन राजनीतितर्फ धकेलिरहेको छ । विगत दशकदेखि लगभग हरेक निर्वाचनमा कुनै एक दलले स्पष्ट बहुमत नआएपछि केन्द्र र प्रदेशमा विभिन्न दलको गठबन्धन सरकार बन्ने गरेको छ । जसलाई गठबन्धन वा धेरै दल मिलेर बनेको मिश्रित सरकार भनिन्छ । संसदीय लोकतन्त्रमा सरकारको गठन, सञ्चालन, पुनर्निर्माण, निश्चित स्रोतसाधनको उपलब्धता, निश्चित सहयोगी संख्या, निश्चित राजनीतिक आधार र राजनीतिक सिप आदि कुरामा आधारित हुन्छन् । गठबन्धनको राजनीति परिस्थितिको गर्भबाट जन्मन्छ । संसदीय शासन प्रणालीमा व्यवस्थापिकाको तल्लो सदनमा आधाभन्दा बढी सदस्यको समर्थन भएको राजनीतिक दललाई मात्र सरकार गठनको अधिकार हुन्छ ।

यस्तो सरकार राजनीतिक शक्तिको मुख्य केन्द्र हो । यसका सबै सदस्य वा मन्त्रीहरू सामान्यतया एउटै राजनीतिक दल वा विचारधाराप्रति प्रतिबद्ध हुने भएकाले त्यस्ता सरकारहरूमा दलीय एकाधिकार हुन्छ । तर आम निर्वाचनपछि कुनै पनि राजनीतिक दल वा गुटले सदनमा साधारण बहुमत हासिल गर्न सकेन भने यस्तो अवस्था भनिन्छ । गठबन्धनले राजनीतिको गठनको आधार बनाउँछ । जसमा संलग्न प्रत्येक घटक पार्टीले आफ्नो प्राथमिकता निर्धारण र विकल्प छनोट गर्दा पार्टी हितलाई सर्वाधिक महत्व दिन्छ । हाम्रो देश गठबन्धन सरकारको युगमा प्रवेश गरेको छ । नेपाल कम्युनिस्ट पार्टी एकीकृत (मार्क्सवादी–लेनिनवादी र काङ्ग्रेसजस्ता दुई ठूला राष्ट्रिय पार्टीका अलावा क्षेत्रीय साना दल पनि नेपाली राजनीतिको अभिन्न अंग बनेका छन् । नेपाल बहुभाषिक, बहुधार्मिक र बहुजातीय समाज हो । साना जातीय वा क्षेत्रीय समूहहरू आफ्नो पहिचान कायम राख्न चाहन्छन् ।

हाम्रो देश विविधताले भरिपूर्ण छ । यी विविधताहरू प्रायः राजनीतिक क्षेत्रमा व्यक्त हुन्छन् । हाम्रो समाजको यो जटिल संरचनालाई मान्यता र स्वीकार गर्न आवश्यक छ, ताकि गठबन्धन सरकारहरू सफलतापूर्वक सञ्चालन गर्न सकियोस् । वास्तवमा कुनै पनि राजनीतिक गठबन्धनहरू राजनीतिक दलमा निर्भर हुन्छन् । यसमा भाग लिने पार्टीहरूको कार्यक्रम र उनीहरूको सामाजिक तथा वर्गीय संरचनाको आधारमा यो गठन हुने गर्छ । तर कहिलेकाहीँ राजनीतिक बाध्यताले पनि राजनीतिक दलहरूलाई गठबन्धन गर्न बाध्य बनाउँछ । उदाहरणका लागि नेपालको राजनीतिमा जातको प्रभाव उत्कर्षमा रहे पनि वर्तमानमा यो एक्लै सत्ता प्राप्त गर्न सक्षम छैन, त्यसैले यसको क्षतिपूर्ति या त पार्टी परिवर्तनबाट वा दलहरूको आपसी गठबन्धनको रूपमा सरकार गठनको रूपमा आउँछ ।

सङ्क्रमण कालबाट गुज्रिरहेको नेपाली लोकतन्त्रको वास्तविकताले मुलुकलाई गठबन्धन राजनीतितर्फ धकेलिरहेको छ । कुनै एक दलले स्पष्ट बहुमत नपाएपछि विभिन्न राजनीतिक दलको संयुक्त सरकार बन्ने गरेको छ, जसलाई संयुक्त सरकार, गठबन्धन सरकार, ठेक्का सरकारजस्ता धेरै नामले चिनिन्छ । अहिले गठबन्धन सरकारको विकल्प तीव्र गतिमा बढिरहेको छ । मिश्रित सरकार गठन र जीवन चलाउनका लागि जुन छवि र संस्कृति चाहिन्छ, त्यो नेपालको लोकतान्त्रिक प्रणालीमा अहिलेसम्म वस्तुतः अभाव भएको छ । राजनीतिक दलहरूलाई गठबन्धन बनाउन सजिलो छ तर त्यसलाई कायम राख्न उत्तिकै गाह्रो छ, जसका कारण गठबन्धन सरकारले विकासका बाचा गर्छ । तर त्यो क्षेत्रमा विकास हुन्छ जहाँ दलहरू गठबन्धन सरकारमा छन् ।

स्पष्टरूपमा गठबन्धन राजनीतिले मिश्रित सरकारलाई जन्म दिन्छ, जसमा दल वा समूहहरू आधारभूत राजनीतिक प्रश्नहरूमा सहमत हुन्छन् र पूर्व–निर्धारित कार्यक्रमहरूमा सम्झौता हुन्छन् । यसअघि जातीय, धार्मिक, क्षेत्रीय र भाषिक आधारमा विभाजित समूहहरूलाई एकताबद्ध गर्न फेभिकोलजस्तै विचारधाराहरूले काम गर्थे । वैचारिक धर्मग्रन्थले सशस्त्र कार्यकर्ताहरूले वैचारिक विचलनको प्रश्नमा नेतृत्वलाई कुण्ठित गर्न हिच्किचाउँदैनन्, तर आजको राजनीतिक अवस्था ठीक उल्टो छ । आज नेपालको कुनै पनि राजनीतिक दल विचारधाराका आधारमा इमान्दार छैनन् । यसका साथै नेपालमा साना राजनीतिक दलहरूको अस्तित्वमा आउनु र उनीहरूको दिनप्रतिदिन बलियो हुनुको मुख्य कारण सामाजिक र क्षेत्रीयरूपमा विकासको असमानता पनि बन्दै गएको छ ।

नेपाली समाज जातीय, सम्प्रदाय, धर्म, वर्गीय र क्षेत्रीय संकीर्णताका आधारमा विभाजित छ । यहाँ हरेक राजनीतिक दलको फरक जात आधार र जात फरक राजनीतिक दल छन् । क्षेत्रीयवादी साना दल हुन् भने राजनीतिक दलको प्रभावकारिताका केही विशेष क्षेत्र हुन्छन् । सामाजिक र राजनीतिक आधारमा चाहना, अपेक्षा, आवश्यकता र प्राथमिकताको यो टुक्राटुक्राका कारण आम निर्वाचनमा कुनै एक राजनीतिक दललाई स्पष्ट बहुमत ल्याउन कठिन छ । फलस्वरूप सरकार गठन र सञ्चालनका लागि गठबन्धनको राजनीति सुरु हुन्छ ।
मुलुकमा सामान्यतया दुई किसिमको राजनीतिक गठबन्धन देखिन्छ । पहिलो केही खास राजनीतिक दलहरूले केही कार्यक्रमका आधारमा निर्वाचनअघि गठन गरेका गठबन्धनहरू । दोस्रो चुनावपछि बनेका र परिस्थितिजन्य गठबन्धनहरू । कुनै पनि राजनीतिक दलले आम निर्वाचनमा स्पष्ट बहुमत नपाएपछि यो हुन्छ । चुनावअघि बन्ने गठबन्धनले अवसरवादका तत्वहरूलाई कम गर्छ र काम गर्ने आधार पनि बनाउँछ । तर निर्वाचनपछि बन्ने गठबन्धन र निर्वाचनबाट उत्पन्न परिस्थितिको सामना गर्नका लागि यस प्रकारका अवसरवादका तत्वहरू प्रायः हुन्छन् र यही कुराले यो गठबन्धनलाई कमजोर बनाउँछ ।

विगत केही वर्षमा राष्ट्रिय राजनीतिमा देखिएको विखण्डनलाई हेर्दा गठबन्धन सरकार हाम्रो देशका लागि उपयुक्त नभएको अहिलेसम्मको अनुभवबाट प्रष्ट छ । गठबन्धन सरकारलाई कसले पल्टाउन सक्छ ? आज कुनै पनि राजनीतिक दलले केन्द्र वा प्रदेशमा आफ्नै बलमा सरकार बनाउन सक्दैन । नचाहिने गठबन्धन सरकार देशको नीति बनेको छ, पछिल्लो दुई दशकमा नेपाली राजनीतिमा गठबन्धन सरकारको रूप विकसित भएको छ । यहाँ गठबन्धनको राजनीति सतही मात्र होइन, यसको जरा गहिरो छ ।

वास्तवमा, राजनीतिक गठबन्धनहरूले पक्कै पनि सत्तामा पहुँच प्रदान गर्दछ । तर बारम्बारको मित्रता, ठगी र बार्गेनिङमा संलग्न दलहरू गठबन्धन राजनीतिको कठोर यथार्थ बन्न पुगेको छ । यो राष्ट्रिय र राजनीतिक प्रति गैरजिम्मेवार र अनुत्तरदायी छ । यस्ता गठबन्धनको कुनै राष्ट्रिय चरित्र हुँदैन । सत्ता बाँडफाँटका लागि मात्रै यस्ता काम भएका हुन् । अप्राकृतिक गठबन्धन नेपाली राजनीतिको व्यावहारिक यथार्थ हो । चुनाव अघि वा पछिको कार्यक्रम र नीतिमा समानता भएका दलहरूबीच गठबन्धन बन्ने हो । गठबन्धनपछि नेता र मन्त्री पदका लागि विभिन्न राजनीतिक दलबीच तनाव उत्पन्न भएको छ । यस्तो अवस्थामा आक्रोशित राजनीतिक दलहरूले गठबन्धनबाट दिएको समर्थन फिर्ता लिएर सरकार ढाल्ने र मुलुकमा फेरि आम निर्वाचन थोपर्ने सम्भावना छ, जसको परिणाम अत्यन्त भयावह हुनेछ ।

सरकारले गरेका निर्णयलाई विभिन्न घटक दलको निर्णय मानिन्छ । गठबन्धन सरकार राजनीतिक समुदाय वा समुदाय वा शक्तिहरूको गठबन्धन हो, जुन अस्थायी र केही विशेष उद्देश्यका लागि हो । जसको सहयोगबाट गठबन्धन सरकार गठन हुने दलहरू आधारभूत राजनीतिक कार्यक्रममा एकमत हुन्छन् । के गठबन्धन सरकारको प्रयोग असफल भयो ? यो प्रश्नको जवाफ हो वा होइनमा दिन गाह्रो छ । गठबन्धन सरकारको अनुभव पनि मिश्रित छ । गठबन्धन सरकारले सहयोगीहरूबाट उच्चस्तरको सहिष्णुता र भक्तिको माग गर्छ ।

हामीले हाम्रो देशको राजनीतिक अवस्था र राजनीतिक संस्कृतिअनुसार बाटो खोज्नुपर्छ । यसरी विभिन्न राजनीतिक दलको आपसी सहकार्यमा गठबन्धन सरकारहरू बन्छन् । यसमा विभिन्न विश्वास र नीतिहरू अनुशरण गर्ने पार्टीहरू समावेश छन् । गठबन्धनको नीति तय भएपछि सबै राजनीतिक दलबीच छलफल हुन्छ । सबै दलको विचारको मिश्रणले मात्र नीतिको रूप लिन्छ । गठबन्धन सरकारले साझा कार्यक्रम तर्जुमा गर्छ र सामूहिक दायित्व हुन्छ ।