नेपालमा अर्थतन्त्रका चुनौतीहरू

हिमालयमा अवस्थित सुन्दर भूपरिवेष्ठित देश नेपालले धेरै चुनौतीहरूको सामना गरिरहेको छ जसले यसको अर्थतन्त्रको कमजोरीमा योगदान पु¥याउँछ । यसको प्रचुर सम्भावना र समृद्ध सांस्कृतिक सम्पदाको बाबजुद, नेपाल यसको विकास र विकासमा बाधा पु¥याउने विभिन्न आर्थिक मुद्दाहरूसँग संघर्ष गरिरहेको छ । यस लेखमा हामी ऐतिहासिक सन्दर्भ र समकालीन चुनौतीहरू दुवै अन्वेषण गर्दै नेपाली अर्थतन्त्रको कमजोरीमा अन्तर्निहित प्रमुख कारकहरूमा ध्यान दिनेछौं ।

ऐतिहासिक पृष्ठभूमि
नेपालको वर्तमान आर्थिक अवस्था बुझ्नका लागि यसको ऐतिहासिक सन्दर्भलाई विचार गर्नु आवश्यक रहेको छ । सन् २००८ सम्म नेपाल एउटा राज्य थियो जब यो संघीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्र बन्यो । देशले सन् २००६ मा समाप्त भएको एक दशक लामो माओवादी बिद्रोहसहित विभिन्न राजनीतिक परिवर्तनहरूको सामना गरेको छ । यी राजनीतिक परिवर्तनहरूले आर्थिक स्थिरता र विकासमा गहिरो प्रभाव पारेको छ ।

नेपाली अर्थतन्त्रले सामना गर्ने मुख्य चुनौतीहरू
भौगोलिक बाधाहरू : पहाडी भू–भाग र जमिनले घेरिएको सिमानाले विशेषता भएको नेपालको भूगोलले व्यापार, पूर्वाधार विकास र कनेक्टिभिटीका लागि महत्वपूर्ण चुनौतीहरू खडा गरेको छ । बन्दरगाहहरूमा सीमित पहुँचले समग्र आर्थिक दक्षतालाई असर गर्दै आयात र निर्यातको लागत बढाउँछ ।
पूर्वाधार घाटा
देश सडक, बिजुली र दूरसञ्चारलगायत अपर्याप्त पूर्वाधारबाट ग्रसित रहेको छ । कमजोर पूर्वाधारले औद्योगिक विकास, पर्यटन र कृषि उत्पादकत्वमा बाधा पु¥याउँछ ।
कृषिमा परनिर्भरता
नेपालको अर्थतन्त्र कृषिमा धेरै निर्भर छ । जसले अधिकांश जनसंख्यालाई रोजगारी दिन्छ । यद्यपि, परम्परागत कृषि अभ्यासहरू, आधुनिकीकरणको अभाव र प्राकृतिक प्रकोपहरूको जोखिमका कारण कृषि उत्पादकता निकै नै कमी रहेको छ । नेपालको अर्थतन्त्रका प्रमुख चुनौतीहरूमा यी सबैभन्दा ठूलो चुनौतीको रूपमा रहेको छ ।
राजनीतिक अस्थिरता
बारम्बार सरकार परिवर्तन र राजनीतिक दलहरूबीच जारी तनावका कारण नेपालको राजनीतिक परिदृश्य उथलपुथलपूर्ण अवस्थामा रहेको छ । यो अस्थिरताले विदेशी लगानीलाई रोकेको छ र नीतिगत निरन्तरता अवरुद्ध भएको छ ।
भ्रष्टाचार र शासनका मुद्दाहरू
नेपालमा व्यापारको विश्वास, लगानी र कुशल सार्वजनिक सेवा प्रदायकलाई असर गर्ने भ्रष्टाचार एउटा महत्वपूर्ण चुनौती हो । कमजोर शासनले यी समस्याहरूलाई अझ बढाइदिन्छ ।
सीमित औद्योगिक विविधीकरण
नेपालको औद्योगिक क्षेत्र अविकसित छ र विविधीकरणको अभाव छ । देश निर्मित वस्तुहरूका लागि आयातमा धेरै निर्भर छ, जसले व्यापार घाटामा योगदान पु¥याउँछ ।
विप्रेषण निर्भरता (रेमिट्यान्स डिपेन्डेन्स)
नेपालको कुल गार्हस्थ उत्पादनको ठूलो हिस्सा नेपाली कामदारले विदेशमा, विशेषगरी खाडी देश र मलेसियामा पठाएको विप्रेषणबाट आउँछ । रेमिट्यान्सले घरको आम्दानीमा योगदान पु¥याउँछ, यसले देशको आम्दानीको बाह्य स्रोतहरूमा निर्भरता पनि प्रतिबिम्बित गर्दछ ।
वित्तमा सीमित पहु“च
वित्तमा पहुँच नेपालका धेरै व्यवसाय र उद्यमीहरूका लागि चुनौती बनेको छ । बैंकिङ क्षेत्र अपेक्षाकृत सानो र रूढीवादी रहेको छ । यसले गर्दा व्यवसायहरू विशेष गरी साना र मध्यम उद्यमहरूलाई ऋण पहुँच गर्न गाह्रो बनाएको छ ।
आर्थिक वृद्धि र विकासका प्रयासहरू
यी चुनौतीहरूको बाबजुद पनि नेपालले आर्थिक वृद्धि र विकासलाई प्रवद्र्धन गर्ने प्रयास गरेको छ । पूर्वाधार सुधार गर्न, विदेशी लगानी आकर्षित गर्न र अर्थतन्त्रलाई विविधीकरण गर्न पहलहरू गरिएको छ । उदाहरणका लागि सरकारले ऊर्जा उत्पादन बढाउन र लगानी आकर्षित गर्ने माध्यमका रूपमा जलविद्युत् विकासमा ध्यान केन्द्रित गरेको छ ।
पर्यटन पर्याप्त सम्भावना भएको अर्को क्षेत्र हो । नेपालको आश्चर्यजनक परिदृश्य र समृद्ध सांस्कृतिक सम्पदाले यसलाई साहसिक खोज र आध्यात्मिक यात्रीहरूका लागि लोकप्रिय गन्तव्य बनाउँछ । तर, राजनीतिक अस्थिरता र अपर्याप्त पूर्वाधारका कारण पर्यटन उद्योगमा बाधा पुगेको छ ।
भविष्यका सम्भावना र सिफारिसहरू
अगाडि हेर्दा नेपालको आर्थिक सम्भावनाहरू मिश्रित छन् । जबकि देशसँग अपार सम्भावना छ, यस सम्भावनालाई अनलक गर्न विभिन्न मोर्चाहरूमा ठोस प्रयासहरू आवश्यक रहेको छ । विशेष गरी नेपालमा पूर्वाधारमा लगानी, विशेष गरी यातायात र ऊर्जा, आर्थिक विकासका लागि महत्वपूर्ण रहेको छ । यसमा सडक सञ्जाल सुधार गर्ने, बिजुलीको पहुँच विस्तार गर्ने र दूरसञ्चार बढाउने काम समावेश छ ।
यसैगरी नेपालको समग्रह आर्थिक विकासका लागि लगानी र उद्यमशीलतालाई प्रोत्साहित गर्ने स्थिर र सुसंगत नीतिहरू चाहिन्छ । यसमा भ्रष्टाचारको सामना गर्ने, नियमहरूलाई सुव्यवस्थित बनाउने र पारदर्शी शासन सुनिश्चित गर्ने समावेश छ ।
विविधीकरण र औद्योगिकीकरणः औद्योगिक विविधीकरणलाई प्रोत्साहन र उत्पादन प्रवर्द्धनले आयातमा निर्भरता कम गर्नेछ र रोजगारीका अवसरहरू सिर्जना गर्नेछ । विकासका लागि नेपालले मानव पुँजी विकासमा पनि प्रभावकारीरूपमा कदम चाल्नुपर्ने देखिएको छ । मानव पुँजी विकासविना कुनै पनि किसिमको विकास कार्य सम्भव हुँदैन । यस अर्थमा पनि विकासको पहिलो सर्त भनेको नै मानव पुँजी विकास हो । अर्कोतर्फ सरकारले शिक्षा र कौशल विकासमा लगानी गर्दा उत्पादकत्व र प्रतिस्पर्धात्मकता क्षमता बढाउनुपर्छ । उच्च मूल्यका उद्योगहरूमा लगानी आकर्षित गर्न दक्ष कार्यबल सरकारले बनाउनुपर्छ । क्षेत्रीय सहयोगलाई पनि सरकारले सुदृढ पार्दै, विशेष गरी भारत र चीनजस्ता छिमेकी देशहरूसँग, व्यापारका अवसरहरू खोल्न र कनेक्टिभिटी सुधार गर्न गर्नुपर्ने आवश्यकता रहेको छ । यी सबै विषयमा सरकारले गम्भीर भए कायम गर्न सकेको खण्डमा नेपालले दिगो आर्थिक विकास र समृद्धिको लक्ष्य सजिलै पूरा गर्न सक्नेछ ।