मई दिवस: श्रम अधिकार

काठमाडौं । मे दिवस, जसलाई अन्तर्राष्ट्रिय श्रमिक दिवस पनि भनिन्छ । यो दिवस हरेक वर्ष मे १ मा मनाइन्छ । यो अन्तर्राष्ट्रिय श्रम आन्दोलनको प्रतीक हो र श्रमिकहरूको उपलब्धि र निष्पक्ष श्रम अभ्यास, श्रमिकको अधिकार र सामाजिक न्यायको लागि जारी संघर्षमा समर्पित दिवस पनि हो । यसरी मे दिवसको इतिहास १९औँ शताब्दीको श्रम आन्दोलनहरूमा निहीत छ । यो दिवस विशेषगरी संयुक्त राज्यमा र श्रमिकहरूको अधिकारका लागि विश्वव्यापी प्रतिबद्धताको प्रतिनिधित्व गर्न बढेको छ । जुन मे दिवसको जरा संयुक्त राज्यमा १९औँ शताब्दीको अन्ततिर सुरु भएको मान्न सकिन्छ । जसमा भन्ने नै हो भने औद्योगिक क्रान्तिले अमेरिकी अर्थतन्त्रमा परिवर्तन ल्यायो । जसले गर्दा श्रमको मागमा उल्लेखनीय वृद्धि भयो । यद्यपि, यो माग प्रायः लामो कामको घण्टा, कम ज्याला र असुरक्षित काम गर्ने अवस्थासहित शोषणकारी श्रमद्वारा शोषित थिए । यसमा खासगरी आठ घण्टा कार्यदिवसको सङ्घर्ष मजदुर कार्यकर्ताहरूको केन्द्रविन्दु बनेको छ । फलतः १८८० को मध्यमा संगठित ट्रेड र श्रम संघहरूको महासंघ, जो पछि अमेरिकी श्रम महासंघ (एएफएल) भयो । यो घोषणा गरियो कि मे १, १८८६ सम्म, मानक कार्य दिन आठ घण्टामा घटाउनुपर्छ । यो घोषणाले व्यापक विरोध र हड्ताल निम्त्यायो, हेमार्केट दंगाको घटनामा परिणत भयो । जुन हड्तालहरू धेरै हदसम्म शान्तिपूर्ण थिए, तर शिकागोमा तनाव बढ्यो । अघिल्लो मजदुर हड्तालमा प्रहरी दमनको विरोधमा मे ४ मा हेमार्केट स्क्वायरमा ¥याली निकालिएको थियो । यो ¥याली समाप्त हुँदै गर्दा एक अज्ञात व्यक्तिले भिडमा बम प्रहार ग¥यो । धेरै प्रहरी अधिकारी र सर्वसाधारणको मृत्यु पनि भयो । यसर्थ प्रहरीले जवाफी फायरिङ गरेको थियो । जसले गर्दा अराजक र हिंसात्मक दृश्य बन्यो । जुन हेमार्केट दंगाले मजदुर आन्दोलनको लागि महत्वपूर्ण परिणामहरू ल्यायो । यसले श्रम कार्यकर्ताहरूमाथि व्यापक क््रयाकडाउनको नेतृत्व ग¥यो । धेरैलाई गिरफ्तार गरियो, मुद्दा चलाइयो, र मृत्युदण्ड समेत चल्यो । यसका बाबजुद पनि त्यो कार्यक्रम मजदुरको हकअधिकार र उत्पीडनविरुद्धको सङ्घर्षको प्रतीक बन्यो । सन् १८८९ मा विश्वभरका समाजवादी र मजदुर पार्टीहरूको भेला भएको दोस्रो अन्तर्राष्ट्रियले हेमार्केट शहीदहरूको सम्मानमा मे १ लाई अन्तर्राष्ट्रिय श्रमिक दिवसको रूपमा घोषणा ग¥यो । त्यसबेलादेखि मे दिवस श्रमिकहरूको अधिकार र सामाजिक न्यायको लागि सामूहिक संघर्षको प्रतिनिधित्व गर्दै उत्सव र विरोधको विश्वव्यापी दिन बनेको छ ।

आज आएर पनि मे दिवस संसारका धेरै राष्ट्रहरूमा मनाइन्छ । यसमा भन्ने नै हो भने प्रत्येकको आ–आफ्नै परम्परा र ऐतिहासिक सन्दर्भको साथसाथै युरोपमा श्रम आन्दोलनले २०औँ शताब्दीको प्रारम्भमा महत्वपूर्ण आकर्षण प्राप्त गर्यो । जसले गर्दा ठूलो मात्रामा प्रदर्शन र मजदुरहरूको अधिकारको स्थापना गर्यो । यसमा खासगरी धेरै युरोपेली मुलुकहरूमा, मे दिवस एक सार्वजनिक बिदा, परेड, भाषण र श्रम अधिकार र सामाजिक न्यायको लागि समर्पित जुलुसहरू हुने गरेका छन् । यसैगरी ल्याटिन अमेरिकामा, मे दिवसको समाजवादी र कम्युनिस्ट आन्दोलनहरूसँग बलियो सम्बन्ध रहेको छ । यसको साथै क्युबा र भेनेजुएलाजस्ता देशहरूले श्रमिक अधिकार र क्रान्तिकारी आदर्शप्रति आफ्नो प्रतिबद्धता प्रदर्शन गर्न मे दिवसको प्रयोग हुने गरेको छ । यस दिन ठूला–ठूला परेड र राजनीतिक नेताहरूको भाषण यी क्षेत्रहरूमा मे दिवस मनाउने सामान्य विशेषताहरू हुन् । त्यसरी नै एसियामा मे दिवस पनि उत्साहका साथ मनाइन्छ । त्यस्तै, चीन, भियतनाम र भारतजस्ता देशहरूले श्रमिक र समाजमा उनीहरूको योगदानलाई सम्मान गर्न ठूला र्यालीहरू र कार्यक्रमहरू आयोजना गर्छन् । यस दिन चीनमा पनि मे दिवस सार्वजनिक बिदा दिने चलन रहेको छ । जसमा धेरै कामदारहरूलाई आफ्नो परिवारसँग यस दिन सो दिवस मनाउन समय दिइन्छ । फलतः संयुक्त राज्य अमेरिकामा मे दिवस एक अधिक जटिल इतिहास छ । यसको उत्पत्ति अमेरिकामा भए पनि मे दिवसलाई सेप्टेम्बरको पहिलो सोमबार मनाइने श्रम दिवसले ओझेलमा पारेको थियो । तर पछिल्ला वर्षहरूमा मजदुर अधिकारका लागि विरोध र ऐक्यबद्धताको दिनको रूपमा मे दिवसमा चासोको पुनरुत्थान भएको छ । यसमा पनि आप्रवासी अधिकार समूहहरू र श्रमिक युनियनहरूले प्रायः मे दिवसलाई उचित ज्याला, राम्रो काम गर्ने अवस्था र व्यापक आप्रवास सुधारको वकालत गर्ने प्लेटफर्मको रूपमा प्रयोग गर्छन् ।

विश्वभर नै मे दिवसको विकास र प्रवद्र्धनमा युनियनहरूले महत्वपूर्ण भूमिका खेलेका छन् । यसमा मजदुर आन्दोलनको प्रारम्भिक दिनदेखि हालसम्म श्रमिकको अधिकारको वकालत गर्ने युनियनहरू अग्रपङ्क्तिमा छन् । उनीहरूले राम्रो कामको अवस्था, उचित पारिश्रमिक र अन्य श्रम संरक्षणको माग गर्दै हड्ताल, जुलुस र विरोध प्रदर्शन गरेका छन् । जुन मे दिवस मनाउने युनियनहरूको भूमिका देशअनुसार फरक हुन्छ । जुन युरोपमा युनियनहरू प्रायः मे दिवसका कार्यक्रमहरू आयोजना गर्न, राजनीतिक दलहरू र सामाजिक न्याय समूहसँग मिलेर काम गर्ने काममा संलग्न हुन्छन् । जसमा ल्याटिन अमेरिका र एसियामा, युनियनहरूले ठूलो मात्रामा उत्सवहरू व्यवस्थित गर्न सरकारी अधिकारीहरू र समाजवादी पार्टीहरूसँग सहकार्य गर्छन् । संयुक्त राज्यमा युनियनहरूले अनौठो चुनौतीहरूको सामना गर्छन् । तथापि युनियन सदस्यता विगत केही दशकहरूमा घटेको छ र श्रम आन्दोलनले आफ्नो पुरानो शक्ति पुनः प्राप्त गर्न संघर्ष गरेको छ । यसका बाबजुद पनि युनियनहरूले मजदुरहरूको अधिकारको वकालत गर्न र मे दिवसलाई विरोध र ऐक्यबद्धताको दिनको रूपमा प्रवद्र्धन गर्न महत्वपूर्ण भूमिका निर्वाह गरिरहेछन् ।

श्रम अधिकार र सामाजिक न्यायको बदलिँदो परिदृश्यलाई झल्काउँदै मे दिवसको महत्व समयसँगै विकसित भएको छ । जुन २१औँ शताब्दीमा नयाँ मुद्दाहरू देखापरेका छन् । जसमा गिग अर्थतन्त्र, विश्वव्यापीकरण र कार्यबलमा प्रविधिको प्रभाव समावेश छ । यी समसामयिक चुनौतीहरूलाई सम्बोधन गर्न र थप समतामूलक र न्यायपूर्ण श्रम वातावरणको वकालत गर्ने मञ्च बनेको छ । यसमा पनि फ्रिलान्स र छोटो अवधिको अनुबन्ध कार्यद्वारा विशेषता भएको गिग अर्थतन्त्रले कामदारहरूको अधिकारका लागि नयाँ चुनौतीहरू सिर्जना गरेको छ । धेरै गिग कामदारहरूसँग न्यूनतम ज्याला, स्वास्थ्य लाभहरू र जागिर सुरक्षाजस्ता आधारभूत श्रम सुरक्षाहरू छैनन् । मे दिवसमा गिग मजदुर र श्रमिक कार्यकर्ताहरू स्वतन्त्र ठेकेदारको सट्टा कर्मचारीको रूपमा उचित व्यवहार र मान्यताको माग गर्न एकजुट हुन्छन् । अतः विश्वव्यापीकरणले श्रम अधिकारमा पनि ठूलो प्रभाव पारेको छ । कम श्रम लागत भएका देशहरूमा कामको आउटसोर्सिङले विकासोन्मुख राष्ट्रहरूमा कामदारहरूको शोषण निम्त्याएको छ । मे दिवसमा श्रमिक कार्यकर्ताहरूले विश्वव्यापी श्रम मापदण्डको आवश्यकताबारे चेतना जगाउँछन् र श्रमिकहरूको अधिकारलाई प्राथमिकता दिने निष्पक्ष व्यापार अभ्यासहरूको वकालत गर्छन् । यसमा पनि टेक्नोलोजी र स्वचालनले कार्यस्थललाई रूपान्तरण गरेको छ । जसले रोजगारी विस्थापन र परम्परागत श्रम संरक्षणको क्षयको बारेमा चिन्ता बढाएको छ । मे दिवसले यी मुद्दाहरूमा छलफल गर्ने र द्रूतरूपमा परिवर्तन भइरहेको अर्थतन्त्रमा कामदारहरूलाई समर्थन गर्ने नीतिहरू प्रवद्र्धन गर्ने अवसर प्रदान गर्छ ।

निष्कर्ष भन्नुपर्दा अन्तर्राष्ट्रिय श्रमिक दिवसको रूपमा यो मजदुरहरूको संघर्ष र श्रम अधिकारको लागि जारी संघर्षको प्रतीकको रूपमा खडा छ । अतः विश्वभर एकताको स्थायी महत्व र सबै मानिसहरूको अन्तरसम्बन्धको अनुस्मारकको रूपमा सेवा गर्दै, मे दिवस विकसित हुँदैछ । यसमा परम्परागत उत्सवहरू वा श्रम सक्रियतामार्फत मे दिवस विश्वभरका समुदायहरूको लागि महत्वपूर्ण दिन पनि हो । जुन मे दिवस उत्सवको दिन मात्र होइन, यो मजदुरको अधिकार र सामाजिक न्यायको लागि चलिरहेको संघर्षको सशक्त प्रतीक पनि हो । यसमा १९औँ शताब्दीमा यसको उत्पत्तिदेखि २१औँ शताब्दीमा यसको विश्वव्यापी महत्वसम्म, मे दिवसले उचित व्यवहार, राम्रो कामको अवस्था र संगठित गर्ने अधिकारको माग गर्ने मजदुरहरूको सामूहिक आवाजलाई प्रतिनिधित्व गर्छ । जुन श्रम आन्दोलनले नयाँ चुनौतीहरूको सामना गर्न जारी राख्दा, मे दिवस सबै श्रमिकहरूका लागि वकालत, ऐक्यबद्धता र थप न्यायोचित र न्यायपूर्ण संसारको खोजीको लागि महत्वपूर्ण मञ्च बनेको छ ।