जलवायुमैत्री कृषि, धान उत्पादनमा वृद्धि
विश्वनाथ खरेल २०८१, असार १९ ११:१४ 
काठमाडौं । गत असार १५ गते नेपालभर २१औँ राष्ट्रिय धान दिवस मनाइयो । यस वर्षको धान दिवसको नारा भने ‘जलवायुमैत्री कृषि, धान उत्पादनमा वृद्धि’ भन्ने नाराका साथ यो दिनले धान रोप्ने सिजनको सुरुवातको रूपमा चिनाउँछ र देशको कृषि अर्थतन्त्रमा धानको महत्वपूर्ण भूमिकालाई दर्साउँछ । यस कृषि व्यवसायमा बहुसंख्यक नेपालीहरूका लागि मुख्य खाद्यान्नको रूपमा धानले सांस्कृतिक, आर्थिक र पौष्टिक महत्व राख्छ । यस अर्थले राष्ट्रिय धान दिवस मनाउने, देशमा धानको महत्व, धान उत्पादनका चुनौतीहरू र धानको उत्पादन बढाउन जलवायुमैत्री कृषिलाई प्रवर्द्धन गर्ने रणनीतिहरूबारे चर्चा गरिएको छ ।
राष्ट्रिय धान दिवस, नेपाली क्यालेन्डरको प्रत्येक असार १५ गतेका दिनमा मनाइन्छ । फलतः देशका किसानहरूका लागि ठूलो महत्वको दिन पनि हो । यसले मनसुन सिजनको सुरुवातलाई जनाउँछ । जसले गर्दा धान खेतीको लागि महत्वपूर्ण दिन पनि हो । यस दिन देशभरका किसानहरू धानको बिरुवा रोप्ने काममा संलग्न हुन्छन् । यसमा प्रायः परम्परागत गीत र नृत्यहरूसहित, मानव र प्रकृतिबीचको सुमधुर सम्बन्धको प्रतीक पनि हो । यो उत्सव सांस्कृतिक उत्सवमात्र होइन, दिगो कृषि अभ्यासहरूबारे चेतना जगाउने अवसर पनि हो । यस वर्षको उत्सवको नारा ‘जलवायुमैत्री कृषि, धान उत्पादनमा वृद्धि’ले वातावरणीय दिगोपनलाई कृषि उत्पादकत्वसँग जोड्नुपर्ने आवश्यकतालाई जोड दिएको छ । वस्तुतः जलवायु परिवर्तनले कृषिमा ठूलो खतरा निम्त्याएको हुनाले यसको प्रभावलाई न्यूनीकरण गर्ने अभ्यासलाई प्रवद्र्धन गर्नु खाद्य सुरक्षा सुनिश्चित गर्न अपरिहार्य छ ।
धान नेपालको सबैभन्दा महत्वपूर्ण अनाज बाली हो । कुल कृषि उत्पादनको करिब ५० प्रतिशत धान बालीले ओगटेको छ । यसले राष्ट्रिय जीडीपीमा महत्वपूर्ण योगदान पुर्याउँछ र लाखौँ मानिसहरूलाई रोजगारी प्रदान गर्छ । जसलाई राष्ट्रको ‘अन्न टोकरी’ भनेर चिनिने तराई क्षेत्र धान खेतीको प्राथमिक क्षेत्र हो, त्यसपछि पहाडी र हिमाली क्षेत्रहरू छन् । त्यसरी नै चामल नेपाली जनताको बहुसंख्यक जनताको लागि मुख्य खाद्यवस्तु पनि हो । जसले दैनिक क्यालोरी खपतको पर्याप्त अंश प्रदान गर्छ । यो कार्बोहाइड्रेट, भिटामिन र खनिजहरूको स्रोत पनि हो । जसले गर्दा जनसंख्याको पोषण आवश्यकताहरूको लागि आवश्यक छ । जुन आहारमा यसको महत्वलाई ध्यानमा राख्दै, धान उत्पादनमा कुनै पनि उतार–चढावले खाद्य सुरक्षा र जनस्वास्थ्यमा गहिरो प्रभाव पार्न सक्छ । त्यस्तैगरी नेपाली संस्कृति र परम्परामा चामलको विशेष स्थान रहेको छ । जसलाई असार पन्ध्रजस्ता चाडपर्वहरू, राष्ट्रिय धान दिवसमा मनाइन्छ । जुन धान रोप्ने वरिपरि केन्द्रित अनुष्ठान र उत्सवहरू समावेश हुन्छन् । यसरी नै चामल विभिन्न धार्मिक समारोह र सांस्कृतिक प्रथाहरूको अभिन्न अंग हो, समृद्धि र जीविकाको प्रतीक पनि हो ।
जलवायु परिवर्तनले नेपालमा धान उत्पादनमा ठूलो चुनौती खडा गरेको छ । अनियमित वर्षाको ढाँचा, बढ्दो तापक्रम र बाढी र खडेरीजस्ता चरम मौसमी घटनाहरूको आवृत्तिले धान खेतीमा प्रतिकूल असर पारेको छ । जुन धान खेतीको लागि महत्वपूर्ण मनसुन सिजन अप्रत्याशितरूपमा बढ्दै गएको छ । जसले गर्दा या त अत्यधिक वर्षाले बाढी निम्त्याउँछ वा अपर्याप्त वर्षाको कारण खडेरी निम्त्याउँछ । त्यसैगरी धान खेतीका लागि प्रभावकारी पानी व्यवस्थापन महत्वपूर्ण छ । जुन पानी–गहन बाली पनि हो । तर मुलुकले पर्याप्त सिँचाइ सुविधा सुनिश्चित गर्न चुनौतीहरूको सामना गरिरहेको छ । यसमा पनि धेरै धान उब्जाउने क्षेत्रहरू परम्परागत वर्षा–फिड प्रणालीहरूमा भर पर्छन् । जुन जलवायु परिवर्तनशीलताको लागि कमजोर छन् । यसमा पनि भन्ने नै हो भने आधुनिक सिँचाइ पूर्वाधारको अभावले बदलिँदो मौसमी परिस्थितिको सामना गर्ने किसानको क्षमतालाई सीमित पार्छ । त्यस्तैगरी रासायनिक मल र विषादीको अत्याधिक प्रयोगले धान खेती गर्ने गहन अभ्यासले माटोको क्षय निम्त्याएको छ । जसमा माटोको उर्वरता घटेको छ, जसले बाली उत्पादन र दिगोपनलाई असर गरेको छ । जसले गर्दा लामो समयसम्म धान उत्पादनलाई दिगो बनाउन माटोको स्वास्थ्य कायम राख्नु आवश्यक छ ।
मुलुकमा बहुसंख्यक धान उत्पादकहरू रहेका साना किसानहरूले विभिन्न सामाजिक–आर्थिक चुनौतीहरूको सामना गरिरहेका छन् । जसमा ऋणमा सीमित पहुँच, आधुनिक खेती उपकरणको अभाव र अपर्याप्त विस्तार सेवाहरूले सुधारिएको कृषि अभ्यासहरू अपनाउन सक्ने क्षमतामा बाधा पुर्याउँछ । जसमा भन्ने नै हो भने थपरूपमा, बजार अस्थिरता र धानको कम मूल्यले किसानहरूलाई धान खेतीमा लगानी गर्न निरुत्साहित गर्न सक्छ । त्यसरी नै जलवायु परिवर्तनशील धानका प्रजातिहरूको विकास र प्रवर्द्धन बदलिँदै मौसमी परिस्थितिमा अनुकूलन गर्न महत्वपूर्ण छ । यी प्रजातिहरू खडेरी, बाढी र गर्मीको लहरहरूजस्ता चरम मौसमी अवस्थाहरूको सामना गर्न प्रजनन् गरिन्छ । अतः राष्ट्रका अनुसन्धान संस्था र कृषि विश्वविद्यालयहरूले जलवायु परिवर्तनको सामना गर्दै धान उत्पादनलाई स्थिर बनाउन मद्दत गर्न सक्ने यस्ता प्रजातिहरू विकास गर्न काम गरिरहेका छन् । जसमा जलवायुमैत्री कृषिका लागि दिगो पानी व्यवस्थापन अभ्यासहरू लागू गर्नु आवश्यक छ । यसमा आधुनिक सिँचाइ प्रणालीको निर्माण, वर्षाको पानी संकलन र धान खेतमा वैकल्पिक भिजाउने र सुकाउनेजस्ता पानी बचत गर्ने प्रविधिको प्रवद्र्धन समावेश छ । यी अभ्यासहरूले पानीको संरक्षण मात्र गर्दैन तर बालीको उत्पादकत्व पनि बढाउँछ । यसरी अर्कोतर्फ भन्ने हो भने राष्ट्रिय धान विकास कार्यक्रमले धानको उन्नत जात, दिगो कृषि अभ्यास र आधुनिक सिँचाइ सुविधाको प्रवद्र्धनमार्फत धानको उत्पादकत्व बढाउन र खाद्य सुरक्षा सुनिश्चित गर्ने लक्ष्य राखेको छ । जुन कार्यक्रम अनुसन्धान र विकास, विस्तार सेवाहरू र किसानहरूको लागि क्षमता निर्माणमा केन्द्रित छ ।
समग्रमा भन्नुपर्दा मुलुकले आफ्नो २१औँ राष्ट्रिय धान दिवस मनायो । जसमा भन्ने नै हो भने जलवायुमैत्री कृषि र धान उत्पादनमा वृद्धिले दिगो विकासको प्रतिबद्धता झल्काउँछ । मूलतः जलवायु परिवर्तनले निम्त्याएका चुनौतीहरूले लचिलोपन र दिगोपनलाई जोड दिँदै कृषि अभ्यासहरूमा सक्रिय दृष्टिकोण आवश्यक छ । जुन राष्ट्रिय धान दिवस मनाइने कार्यक्रमले कृषि उत्पादकत्व र वातावरणीय दिगोपनको महत्वपूर्ण अन्तरसम्बन्धलाई प्रकाश पारेको छ । जुन राष्ट्रिय धान दिवसले धान खेती मात्र होइन नेपाली किसानको लचिलोपन पनि मनाउँछ । यस दिवसको सम्झनामा हाम्रो राष्ट्रिय अर्थतन्त्रलाई पुनःरुत्थान गर्न धानको महत्वपूर्ण भूमिकालाई स्वीकार गर्छ । जसमा जलवायु–मैत्री अभ्यासहरू अंगालेर, हामी आगामी पुस्ताका लागि दिगो धान उत्पादन सुनिश्चित गर्न सक्छौँ । अतः देशको कृषिको मेरुदण्डको रूपमा धानले देशको अर्थतन्त्र, संस्कृति र खाद्य सुरक्षामा ठूलो महत्व राखेको छ । तर जलवायु परिवर्तनले निम्त्याएका चुनौतीहरूले दिगो अभ्यासलाई प्रवर्द्धन गर्न र कृषि क्षेत्रमा लचिलोपन निर्माण गर्न एकजुट प्रयासको आवश्यकता छ । जसमा भन्ने नै हो भने जलवायु प्रतिरोधी धानका जातहरू अवलम्बन गरेर, दिगो पानी व्यवस्थापन अभ्यासहरू लागू गरेर, अर्गानिक खेतीलाई प्रवर्द्धन गर्दै र सामुदायिक संलग्नतालाई बलियो बनाएर नेपालले जलवायु परिवर्तनका असरहरूलाई न्यूनीकरण गर्दै आफ्नो धान उत्पादनमा वृद्धि गर्न सक्छ । यसमा सरकारका नीतिहरू, अनुसन्धान र विकासका लागि सहयोग र किसानहरूमा चेतना जगाउने पहलहरू यो रूपान्तरणको लागि प्रमुख छन् । जसमा भन्ने नै हो भने मुलुकले भविष्यलाई हेर्दा जलवायुमैत्री कृषिप्रतिको प्रतिबद्धताले खाद्य सुरक्षा सुनिश्चित गर्न, वातावरण संरक्षण गर्न र लाखौँ किसानको जीविकोपार्जनमा महत्वपूर्ण भूमिका खेल्नेछ । यस राष्ट्रिय धान दिवसको उत्सवले भूमिको पालनपोषण गर्ने, दिगो अभ्यासहरू अँगाल्ने र आउने पुस्ताका लागि समृद्ध र लचिलो कृषि भविष्य सुरक्षित गर्ने सामूहिक जिम्मेवारीको सम्झनाको रूपमा कार्य गर्छ ।
क्याटेगोरी : विचार / ब्लग
ट्याग : #Page 4
ताजा अपडेट
- सहकारी नीतिलाई समसामयिक तुल्याउनुपर्ने
- आइतबारसम्म बाढीको जोखिम
- मुलुकभित्र रोजगारी प्रवर्द्धन र असल श्रमसम्बन्ध विकास गर्ने
- हाइड्रोपावरको ढलान भत्किँदा ३ जना बेपत्ता
- प्रधानमन्त्रीले शुक्रबार विश्वासको मत लिने
- विपद् व्यवस्थापन र पूर्वतयारीमा गम्भीर भएर काम गरौँ: प्रधानमन्त्री
- कुश्मा–ज्ञादी झोलुङ्गे पुल जीर्ण बन्दै गएपछि सवारी सञ्चालनमा रोक
- मनसुनजन्य विपद्का घटनाबाट हालसम्म २८ को मृत्यु
धेरैले पढेको
- सुनचाँदीमा सिन्डिकेट लगाएको भन्दै नेपाल राष्ट्र बैंकविरुद्ध सर्वोच्चको कारण देखाऊ आदेश
- समसामयिक राजनीतिक व्यङ्ग्य
- ढोरपाटन जोड्ने सडक कालोपत्रे गरिँदै
- राजेन्द्र विमल र हरिहर शर्मालाई पुरस्कृत गरिने
- युनिश शाहीको गीत ‘धारिलो तिर˝ को भ्युज वान मिलियन नाघ्यो
- चिया पसल पनि कम्पनी ?
- एक्सेल डेभलपमेन्ट बैंकको ट्राफिक प्रहरीलाई सहयोग
- इन्फिनिटी लघुवित्तको सातै प्रदेशमा तालिम सम्पन्न
तपाईको प्रतिक्रिया