चाडपर्व र चिनी
विश्वनाथ खरेल २०८१, असोज ८ १३:४७ 
विविध संस्कृति र समृद्ध परम्पराको देश नेपालले वर्षैभरि विभिन्न चाडपर्वहरू मनाउने गर्दछ । यसमा पनि दशैँ, तिहार र छठ पर्वको सिजनको उत्कर्षमा पर्ने दशैँ सबैभन्दा ठूला महत्वपूर्ण चाड हो । यी उत्सवहरू धार्मिक अनुष्ठानहरू मात्र होइनन् तर भव्य भोजहरू, सामाजिक जमघटहरू र मिठाई र स्वादिष्ट खानाको आदानप्रदान पनि समावेश हुन्छन् । तर चाडपर्व नजिकिँदै गर्दा अत्यावश्यक वस्तु विशेषगरी चिनीको मूल्य ह्वात्तै बढेको छ । यस अर्थले चाडपर्वको समयमा मूल्यमा उतारचढाव ल्याउने कारकहरू, उपभोक्ताहरूमा पर्ने असर र बजारलाई स्थिर गर्न सम्भावित उपायहरूमा केन्द्रित हुँदै राष्ट्रमा चिनीको मूल्य निर्धारणको गतिशीलताको अन्वेषण गर्दछ । यसरी नेपाली घरपरिवारमा चिनी एक प्रमुख खाद्य पदार्थ हो । जसलाई भन्ने नै हो भने चाडपर्वहरूमा सेलरोटी, लड्डु र बर्फीजस्ता परम्परागत मिठाइहरू बनाउन व्यापकरूपमा प्रयोग गरिन्छ ।
जसलाई ऐतिहासिकरूपमा, नेपालमा चिनीको मूल्य निर्धारण घरेलु उत्पादन, आयात नीति, विश्वव्यापी बजार प्रवृत्ति र माग–आपूर्ति गतिशीलताको संयोजनबाट प्रभावित भएको छ । यसर्थ, देशमा वार्षिक करिब साढे तीन लाख टन चिनी खपत हुन्छ । जसरी चिनीको आन्तरिक उत्पादन एक लाख ४० हजार टन मात्र हुने गरेको छ । यस्तो सरकारले चिनी आयातलाई सहजीकरण गर्दैन । यसमा पनि खर्बौँ रुपैयाँका अन्य वस्तु आयात गर्न रोक नलगाउने सरकारले चिनीमा बन्देज गर्नुको कुनै अर्थ छैन ।
मुलुकको चिनी उद्योगले सानो भए पनि देशको चिनीको माग पूरा गर्न महत्वपूर्ण भूमिका खेल्छ । जुन उद्योग उखु उत्पादनमा धेरै निर्भर छ । जुन मौसमको अवस्था, पानीको उपलब्धता र किसानहरूलाई सरकारी सहयोगजस्ता विभिन्न कारकहरूका कारण उतारचढाव भइरहेको हुन्छ । जसलाई भन्ने नै हो भने कृषकको कम नाफा र आयातित चिनीको प्रतिस्पर्धालगायतका विभिन्न चुनौतीका कारण पछिल्ला वर्षहरूमा उखु खेतीमा उल्लेखनीय गिरावट आएको छ । फलतः नेपाल सरकारले स्वदेशी उत्पादकहरूलाई जोगाउन कहिलेकाहीँ चिनी आयातमा प्रतिबन्ध लगाएको छ । जसले बजारमा मूल्य अस्थिरता निम्त्याएको छ । यसर्थ अर्कोतर्फ जब सरकारले यी प्रतिबन्धहरू खुकुलो पार्छ र आयातित चिनीले बजारलाई बढी प्रभाव पार्छ । जसले गर्दा बजारमा प्रायः मूल्यमा अस्थायी गिरावट निम्त्याउँछ । यद्यपि, चाडपर्वको सिजनको सुरुवातले सामान्यतया मागमा तीव्र वृद्धिलाई उकास्ने कार्य गर्छ । जसलेगर्दा चिनीको मूल्यमाथितिर धकेलिँदै जान्छ । वस्तुतः चाडपर्वमा चिनीको मूल्यवृद्धि गर्ने कारकहरूलाई निम्न बुँदाहरूमा प्रस्तुत गर्न सकिन्छ ।
मौसमी माग वृद्धिः चाडपर्वको समयमा चिनीको मूल्यलाई प्रभाव पार्ने सबैभन्दा प्रत्यक्ष कारक मागमा भएको वृद्धि हो । जसरी दशैँ, तिहारजस्ता चाडपर्व नजिकिएसँगै मिठाईको खपत बढ्दै जाँदा चिनीको माग पनि बढेको हो । यसमा पनि घरपरिवार, मिठाई पसलहरू र खाद्य उत्पादकहरू सबै उपलब्ध चिनी आपूर्तिको लागि प्रतिस्पर्धा गर्छन्, मूल्यहरू बढाउँछन् ।
आपूर्ति शृङ्खला अवरोधहरूः यसर्थ चाडपर्वको मौसम धेरै कृषि उत्पादनहरूको लागि फसलको मौसमसँग पनि मेल खान्छ । तर, उखु काट्ने काममा ढिलाइ वा अवरोधले चिनी उत्पादनको लागि कच्चा पदार्थको अभाव हुन सक्छ । यसरी थपरूपमा कारखानाबाट बजारमा चिनीको ढुवानीलाई मनसुनको बाढी पहिरो सिजनले बाधा पु¥याउन सक्छ । जसले प्रायः सडक अवरुद्ध र ढिलाइको कारणले मूल्यवृद्धिमा योगदान पु¥याउँछ ।
आयात निर्भरता र करका विभिन्न नीतिहरूः मुलुकले आफ्नो चिनीको ठूलो हिस्सा मुख्यतया भारतबाट आयात गर्छ । जुन विश्वव्यापी चिनी बजारमा हुने उतारचढाव, आयात शुल्कमा भएको परिवर्तन र विनिमय दरको भिन्नताले आयातित चिनीको मूल्यमा असर पार्न सक्छ । जबकि चाडपर्वको मौसममा जब माग चरम हुन्छ, आयात आपूर्ति शृङ्खलामा सानातिना अवरोधहरू पनि महत्वपूर्ण मूल्यवृद्धि हुन सक्छ ।
होर्डिङ र सट्टाः व्यापारीहरू र बिचौलियाहरू कहिलेकाहीँ चाडको सिजनमा उच्च मूल्यको आशामा जम्मा गर्ने अभ्यासमा संलग्न हुन्छन् । जसलेगर्दा बजारबाट चिनी रोकेर कृत्रिम अभाव सिर्जना गर्छ । जसले मूल्य बढाउँछ । यसमा पनि सट्टा व्यापार, जहाँ व्यापारीहरूले भविष्यको मूल्यवृद्धिको प्रत्याशामा ठूलो मात्रामा चिनी किन्छन्, यसले समस्यालाई अझ बढाउँछ ।
सरकारी नीति र हस्तक्षेपहरूः नेपाल सरकारले प्रायः चिनी बजारमा मूल्य स्थिर गर्न हस्तक्षेप गर्छ । विशेषगरी चाडपर्वको समयमा चिनीको माग बढ्दोरूपमा हुने भएकोले सो समयमा आपूर्ति पनि सहजरूपमा हुनुपर्छ । यद्यपि, यी हस्तक्षेपहरू सधैँ प्रभावकारी हुँदैनन् । उदाहरणका लागि मूल्य नियन्त्रणले कालोबजारी गतिविधिहरू निम्त्याउन सक्छ । जहाँ चिनी सरकारले तोकेको मूल्यभन्दा बढी मूल्यमा बेचिन्छ । यसको लागि थपरूपमा आयात कोटा र सब्सिडीसम्बन्धी सरकारी निर्णयमा ढिलाइले बजार अनिश्चितता र मूल्य अस्थिरता निम्त्याउन सक्छ ।
हाम्रो देशमा चिनीको मूल्य विश्वबजारको प्रवृत्ति, आन्तरिक उत्पादन र सरकारी नीतिलगायत विभिन्न कारकहरूबाट प्रभावित भएर वर्षौँदेखि महत्वपूर्ण उतारचढावको विषय बनेको छ । जसलेगर्दा चाडपर्वको समयमा चिनीको मागले आपूर्तिभन्दा बढी मूल्यवृद्धि हुने गरेको छ । यसमा पनि कतिपय व्यापारीहरूले उच्च मूल्यको आशमा चिनी थुपार्ने प्रवृत्तिले गर्दा उपभोक्ताहरूको लागि लागत बढाएर यो घटना बढेको हो । यसैक्रमा चिनीको मूल्य बढेकाले नेपाली जनताको घरायसी बजेटमा प्रत्यक्ष असर परेको छ । जसलेगर्दा जीवनयापनको लागत बढ्दै जाँदा, परिवारहरूले चिनीजस्ता अत्यावश्यक वस्तुहरू किन्न अन्य खर्चहरूमा कटौती गर्न बाध्य छन् । यसले समग्र जीवनस्तरमा गिरावट ल्याउन सक्छ, विशेषगरी न्यून आय भएका घरपरिवारहरूको लागि यसले ठूलो असर गर्न सक्छ ।
यसैक्रममा चाडपर्व नजिकिँदै गर्दा नेपालमा चिनीको मूल्य बढ्ने प्रवृत्ति ऐतिहासिकरूपमा देखिएको छ । उदाहरणका लागि सन् २०२० मा चिनीको मूल्य प्रतिकिलोग्राम ८५ रुपैयाँबाट बढेर प्रतिकिलोग्राम एक सय रुपैयाँ पुगेको थियो । त्यसैगरी २०२३ मा चाडपर्वको केही साताअघि मूल्य प्रतिकिलोग्राम एक सय पाँचबाट बढेर एक सय ४० प्रतिकिलोग्राम पुगेको थियो । हाल आएर चिनीको प्रतिकिलो बजारमा एक सय १० देखि एक सय २० रुपैयाँसम्म पुगेको छ । यो ढाँचाले उपभोक्ता र अर्थतन्त्र दुवैलाई असर गर्ने पुनरावर्ती समस्यालाई संकेत गर्छ ।
निष्कर्षमा भन्नुपर्दा चाडपर्वमा उपभोक्तालाई सहजरूपमा चिनी आपूर्तिको व्यवस्था मिलाउन विभागले सात वटा व्यावसायिक फर्मलाई आयातको अनुमति दिएको छ । यसमा पनि सय दिनमा १९ हजार टन चिनी आयात गर्न अनुमति दिइएको सम्बन्धित क्षेत्रले जानकारी दिएको छ । देशभर चिनीको वार्षिक माग दुई लाख ८० हजार टन रहेको सरकारी आकलन छ । जसमा स्वदेशी उत्पादन एक लाख ८० हजार टन हुन्छ । अरू नपुग करिब एक लाख टन आयात गर्नुपर्ने अवस्था छ । जुन चाडपर्वको समयमा मुलुकमा चिनीको मूल्य आन्तरिक उत्पादन, आयात नीति, बजारको गतिशीलता र उपभोक्ता व्यवहारलगायतका विभिन्न कारणले प्रभावित हुने जटिल समस्या हो ।
जसमा पनि दशैँ र तिहारजस्ता चाडपर्वहरूमा मागको वृद्धि मूल्यवृद्धिको प्रमुख कारण भए पनि आपूर्ति शृङ्खला अवरोध, होर्डिङ र सट्टा व्यापारजस्ता अन्य कारकहरूले पनि भूमिका खेल्छन् । जबकि चिनीको मूल्यलाई स्थिर राख्न र सबै नेपाली परिवारले आर्थिक तनावविना चाडपर्वको आनन्द लिन सकून् भन्ने सुनिश्चित गर्न व्यापक दृष्टिकोण आवश्यक छ । यसमा घरेलु उत्पादनलाई सुदृढ गर्ने, बजार नियमनमा सुधार गर्ने, आयात नीतिहरू बढाउने, उपभोक्ता सचेतना प्रवद्र्धन गर्ने र वैकल्पिक मिठाइहरूको खोजी समावेश छ । यी समस्याहरूलाई सक्रियरूपमा सम्बोधन गरेर, सरकार र अन्य सरोकारवालाहरूले चाडपर्व सबैका लागि आनन्द र उत्सवको समय होस् भन्ने सुनिश्चित गर्न मद्दत गर्न सक्छन् ।
अतः देशले आर्थिक विकास र बजार एकीकरणका चुनौतीहरूलाई समावेश गरिरहँदा विगतको चिनीको मूल्य वृद्धिबाट सिकेका पाठहरूले भावी नीति निर्माणका लागि बहुमूल्य मार्गदर्शकको रूपमा काम गर्न सक्छन् । यसको साथसाथै अत्यावश्यक वस्तुको मूल्य व्यवस्थापन गर्न समग्र दृष्टिकोण अपनाएर, राष्ट्रले आफ्नो समृद्ध सांस्कृतिक परम्परालाई आगामी पुस्ताले संरक्षण गर्ने र उपभोग गर्ने सुनिश्चित गर्न सक्छ । अपितु राष्ट्रमा चाडपर्वको समयमा चिनीको भाउ बढ्नु धेरै कारणले गर्दा जटिल समस्या भएको हो । जसरी सरकारले समस्या समाधानका लागि विभिन्न कदम चालेको भए पनि सुधारका लागि अझै ठाउँ छ ।
जुन स्वदेशी उत्पादनमा लगानी, आयात स्रोत विविधीकरण र आपूर्ति शृङ्खला पूर्वाधार सुदृढ गर्दै मुलुकले आफ्ना नागरिकका लागि चिनीको स्थिर र सस्तो आपूर्ति सुनिश्चित गर्न सक्छ । यसमा थपरूपमा वैकल्पिक मिठाईको प्रवद्र्धन र बजार पारदर्शिता अभिवृद्धिले मूल्यवृद्धिको प्रभावलाई कम गर्न र चाडपर्वको मौसम सबैका लागि आनन्द र उत्सवको समय होस् भनी सुनिश्चित गर्न मद्दत गर्न सक्छ ।
क्याटेगोरी : विचार / ब्लग
ट्याग : #Page 4
ताजा अपडेट
- अरुण नदीमा पूजा गर्ने क्रममा एक जना बेपत्ता
- चार महिनामा साढे चार खर्ब व्यापार घाटा
- ‘क्रेडिट रेटिङ’ पछि नेपालले लिनुपर्ने लाभ के हो ?
- समाजवाद स्थापना नभएसम्म क्रान्तिबाट विश्राम लिइन्न : महासचिव चन्द
- कञ्चनपुरको कलुवापुरमा बस दुर्घटना हुँदा ३१ जना घाइते
- इन्भेष्टमेन्ट कम्पनीको शेयर कारोबारसम्बन्धी नयाँ प्राबधान
- काठमाडौँमा शनिबार तीन शव भेटिए
- चिनियाँ दूतावासद्वारा ‘क्षत्रपाटी निःशुल्क चिकित्सालय’ लाई विद्युतीय सवारी हस्तान्तरण
धेरैले पढेको
- सुनचाँदीमा सिन्डिकेट लगाएको भन्दै नेपाल राष्ट्र बैंकविरुद्ध सर्वोच्चको कारण देखाऊ आदेश
- समसामयिक राजनीतिक व्यङ्ग्य
- चिया पसल पनि कम्पनी ?
- ढोरपाटन जोड्ने सडक कालोपत्रे गरिँदै
- युनिश शाहीको गीत ‘धारिलो तिर˝ को भ्युज वान मिलियन नाघ्यो
- राजेन्द्र विमल र हरिहर शर्मालाई पुरस्कृत गरिने
- एक्सेल डेभलपमेन्ट बैंकको ट्राफिक प्रहरीलाई सहयोग
- इन्फिनिटी लघुवित्तको सातै प्रदेशमा तालिम सम्पन्न
तपाईको प्रतिक्रिया