चाडपर्वमा मासु खपत र अर्थतन्त्र
विश्वनाथ खरेल २०८१, असोज १५ ११:२४ 
काठमाडौं । नेपाल धार्मिक र सांस्कृतिक विविधताले भरिपूर्ण देश हो । जहाँ चाडपर्वहरूले यहाँका जनताको जीवनमा केन्द्रीय भूमिका खेल्छन् । जुन चाडपर्वहरू आनन्द, आध्यात्मिक महत्व र साम्प्रदायिक बन्धनको क्षणहरू हुन् । तर तिनीहरूको गहिरो आर्थिक प्रभावहरू पनि छन् । यसरी संघारमा आइरहेको दशैँ सबैभन्दा ठूलो पर्व पनि हो । यो महान चाडपर्वमा उल्लेखनीय पक्ष भनेको मासु खपतमा तीव्ररूपमा वृद्धि हुनु हो । यस परम्पराको धार्मिक र सांस्कृतिक अभ्यासहरूमा गहिरो जरा छ र वर्षौँको दौडान यो एक महत्वपूर्ण आर्थिक चालक बन्न विकसित भएको छ । यस अर्थमा भन्ने नै हो भने मासुको सांस्कृतिक महत्व, यसको आर्थिक योगदान, आपूर्ति शृङ्खलाको गतिशीलता र सामाजिक–पर्यावरणीय प्रभावहरूको जाँच गर्दै देशमा चाडपर्वहरूमा मासु खपत र अर्थतन्त्रबीचको जटिल सम्बन्धको बारेमा चर्चा गरिएको छ ।
मुलुकमा चाडपर्वमा मासुको उपभोग खानेकुराको प्राथमिकता मात्र होइन; यो धार्मिक अनुष्ठान, सामाजिक चलन र आतिथ्यको अभिव्यक्तिसँग जोडिएको छ । त्यसरी राष्ट्रका धेरै चाडपर्वहरू, विशेषगरी हिन्दू धर्म, बौद्ध धर्म र सामाजिक परम्पराहरूमा जरा गाडिएको, भक्तिको प्रतीकको रूपमा देवताहरूलाई मासु चढाउने समावेश छ । फलतः हिन्दूधर्ममा उदाहरणका लागि, दशैँ र तिहारजस्ता चाडहरूमा प्रायः बोका, राँगो, हाँस र कुखुराजस्ता जनावरहरू बलि दिइन्छ । यो रगत चढाउँदा देवताहरूलाई सन्तुष्टि दिन्छ, समृद्धि ल्याउँछ र दुष्ट आत्माहरूलाई बचाउँछ भन्ने विश्वासका साथ गरिन्छ । यो राष्ट्रको सबैभन्दा ठूलो चाड हो । जहाँ मासु, विशेषगरी बोका र राँगोको खपत तीव्ररूपमा बढेको छ । यो पर्वले खराबीमाथि राम्रोको विजयको प्रतीक हो । यस उत्सवको क्रममा देवी दुर्गा भवानीको सम्मानमा जनावरहरूको बलि दिइन्छ । जुन ग्रामीण र सहरी क्षेत्रमा समानरूपमा, मासु समृद्धिको प्रतीक हुन्छ र परिवारहरू भव्य भोजहरू तयार गर्न भेला हुन्छन् ।
मुलुकमा चाडपर्वको समयमा मासु खपत ह्वात्तै बढेको अध्ययनले देखाएको छ । दशैँ, जुन सामान्यतया असोज वा कात्तिकमा हुन्छ, मासुको मागको उच्च सिजन हो । यस समयमा, मासु खपत वर्षको बाँकीको तुलनामा ७५ प्रतिशतसम्म बढ्न सक्छ । यसमा खसी बोकाको मासु, जसलाई स्थानीयरूपमा ‘खासीको मासु’ भनिन्छ, सबैभन्दा लोकप्रिय छ । त्यसपछि राँगो, कुखुरा र सुँगुरको मासु आदि हुन्छ । यसमा पनि खसीबोकाको मासु देशमा विशेष गरी दशैँजस्ता चाडहरूमा खसीबोकाको मासुलाई राम्रो मानिन्छ । यो खर्च गर्न सक्ने परिवारहरूले पूरै खसीबोकाहरू किन्छन्, जसलाई धार्मिक उद्देश्यका लागि र चाडपर्वको खाना तयार गर्नका लागि मारिन्छ । दशैँको समयमा खसीबोकाको माग यति धेरै हुन्छ कि स्थानीय आपूर्तिमा आएको कमीलाई पूर्ति गर्न भारतबाट धेरै ल्याइन्छ । त्यसैगरी राँगोलाई पनि सामान्यतया दशैँमा बलि दिइन्छ र तिनीहरूको मासु विभिन्न प्रकारदेखि सुक्खा झट्का (सुकुटी)सम्म विभिन्न रूपहरूमा खपत गरिन्छ । जुन राँगोको मासु खसीबोकाको मासुभन्दा सस्तो हुन्छ र प्रायः मध्यम र निम्न आय भएका परिवारहरूले उपभोग गर्छन् । त्यसरी नै कुखुराको मासु अपेक्षाकृत अधिक किफायती छ र यसको उपलब्धता र कम मूल्य विन्दुको कारण लोकप्रियता प्राप्त गरेको छ । बोका, खसी र राँगोको मासुको हदसम्म नभए पनि चाडपर्वमा यसको माग पनि बढ्छ । त्यस्तैगरी सुँगुरको मासु मगर, राई र लिम्बुजस्ता आदिवासी र जातीय समुदायहरूमा माघे संक्रान्तिजस्ता चाडपर्वहरूमा सुँगुरको मासु मुख्य हो । यसको उपभोग सहरी क्षेत्रमा पनि बढ्दै गएकोले स्थानीय अर्थतन्त्रमा टेवा पुगेको छ ।
दशैँ र तिहारजस्ता चाडपर्वहरूमा मासु खपतमा भएको वृद्धिले पशुपालनदेखि खुद्रा बजारसम्म अर्थतन्त्रमा प्रभाव पार्छ । वस्तुतः देशको मासु उद्योगले कृषि क्षेत्रमा महत्वपूर्ण योगदान पुर्याएको छ । जसलेगर्दा देशको जीडीपी (सन् २०२२ को अनुसार) लगभग २७% ओगटेको छ । जुन चाडपर्वहरूमा मासुको उपभोगले कृषि, यातायात, खुद्रा बिक्री र आतिथ्यतालगायत अर्थतन्त्रका विभिन्न क्षेत्रहरूलाई उत्तेजित गर्छ । यसको साथै मुलुकमा, पशुपालन ग्रामीण जीविकाको एक महत्वपूर्ण भाग हो । यसमा धेरै साना किसानहरूले बोका खसी, राँगो, कुखुरा र सुँगुर पाल्छन् । जुन तिनीहरूले चाडपर्वको समयमा बेचेर आफ्नो वार्षिक आम्दानीको ठूलो हिस्सा कमाउँछन् । यसमा पनि भन्ने नै हो भने विशेषगरी दशैँमा माग बढी भएकाले बोका खसीपालनमा उल्लेख्य वृद्धि भएको छ । यसमा किसानहरूले माग बढ्ने अनुमान गर्दै महिनौं अगावै बाख्रा पालनमा लगानी गर्छन् । सरकारले ग्रामीण अर्थतन्त्रमा यसको महत्वलाई ध्यानमा राख्दै अनुदान र तालिम कार्यक्रममार्फत पशुपालनलाई पनि सहयोग गर्छ । जबकि घरेलु पशुपालनमा वृद्धि भए पनि देशले विशेषगरी चाडपर्वहरूमा मासुको अभावको सामना गर्छ । यसर्थ, माग पूरा गर्न भारतबाट ठूलो मात्रामा जीवित जनावर, विशेषगरी खसीबोका ल्याइन्छ । यी आयातको मात्रा दशैँको वरिपरि बढ्छ । जसले सीमापार व्यापार र स्थानीय व्यवसायहरूमा योगदान पुर्याउँछ । यद्यपि, आयातमा निर्भरताले देशलाई मूल्य अस्थिरता र आपूर्ति शृङ्खला अवरोधहरूमा पनि पर्दाफास गर्छ । जुन ग्रामीण फार्मबाट सहरी केन्द्रहरूमा पशुधनको आवतजावत गर्न बलियो यातायात नेटवर्क चाहिन्छ । जुन चाडपर्वका लागि समयमै जनावरहरू बजार र वधशालामा पुग्ने सुनिश्चित गर्दै यस आपूर्ति शृङ्खलामा व्यापारी, यातायात व्यवसायी र थोक विक्रेताहरूले महत्वपूर्ण भूमिका खेल्छन् । जसमा ट्रक चालक, भरिया र बिचौलियाको आम्दानी बढाउन, चाडपर्वको सिजनमा यातायात सेवाको माग उच्च हुन्छ । जसमा खुद्रा बजारहरूमा मासु विक्रेताहरू, कसाई पसलहरू र सुपरमार्केटहरूले चाडपर्वहरूमा बिक्रीमा तीव्र वृद्धि अनुभव गर्छन् । काठमाडौं, पोखरा र विराटनगरजस्ता सहरी केन्द्रहरूमा अस्थायी बजारहरू प्रायः बस्छन्, उपभोक्ताहरूले प्रत्यक्ष खरिदका लागि जीवित जनावरहरू बेच्छन् । यो खुद्रा गतिविधिले व्यापारीहरूका लागि महत्वपूर्ण राजस्व उत्पन्न गर्दछ । जसले धेरै महिनाको नियमित बिक्रीको तुलनामा चाडको मौसममा बढी कमाउन सक्छ । यसको साथसाथै चाडपर्वहरूमा मासु खपत बढ्दा पर्यटन र आतिथ्य क्षेत्रले पनि फाइदा लिन्छन् । होटल, रेस्टुरेन्ट र खानपान सेवाहरूले परिवार र साथीहरू उत्सवको लागि भेला भएकाले बुकिङमा वृद्धि भएको देख्छन् । चाडपर्वहरूमा नेपाल भ्रमण गर्ने पर्यटकहरू प्रायः यी चाडहरूमा सहभागी हुन्छन् । उनीहरूको बसाइमा सांस्कृतिक अनुभव थपिन्छ । फलस्वरूप, परम्परागत नेपाली खाना उपलब्ध गराउने रेस्टुरेन्टहरू, विशेषगरी मासुका परिकारहरू प्रदान गर्ने, यस अवधिमा फस्टाउँछन् ।
निष्कर्षमा भन्नुपर्दा मुलुकमा चाडपर्वहरूमा मासु खपत र अर्थतन्त्रबीचको सम्बन्ध बहुआयामिक र देशको सांस्कृतिक र धार्मिक प्रचलनहरूमा गहिरो जरा गाडिएको छ । दशैँ, तिहार र माघे संक्रान्तिजस्ता चाडपर्वहरूमा मासुको खपतमा उल्लेख्य वृद्धि भएको देखिन्छ । जसलेगर्दा पशुपालनदेखि खुद्रा व्यापारसम्मका विभिन्न क्षेत्रहरूमा आर्थिक गतिविधिलाई चलायमान हुन्छ । यसपालिको दशैँमा काठमाडौं उपत्यकामा २२ देखि २३ हजार संख्यामा खसीबोका खपत हुने अनुमान गरिएको छ । जुन आर्थिक शिथिलताका कारण उपभोक्ताको आम्दानी कम हुँदा बजारमा खसीबोकाको माग धेरै नहुन सक्छ । जुन कोभिड हुनुभन्दा अगाडि दशैँमा उपत्यकामा ठूलो संख्यामा खसीबोकाको खपत हुने गरेकोमा पछिल्लो समय खपत क्रमिकरूपमा घट्दै गएको छ । हाल बजारमा जिउँदो खसीबोका प्रतिकेजी ६५० देखि ६८० रुपयाँसम्म रहेको छ । तयारी मासु भने प्रतिकेजी एक हजार तीन सयदेखि एक हजार चार सय रुपैयाँ रहेको छ । खसीको मासुको मूल्य पनि गत वर्षकै हाराहारीमा रहेको छ । हाल कलङ्की खसीबजारमा दैनिक पाँच सयको संख्यामा खसीबोका भित्रिने गरेका छन् । यद्यपि, यो वृद्धिले आपूर्ति शृङ्खला अवरोध, मूल्य अस्थिरता र वातावरणीय चिन्तासहित चुनौतीहरू पनि प्रस्तुत गर्छ । मूलतः राष्ट्रमा चाडपर्वहरूमा मासुको उपभोग गहिरो अर्थमा गाँसिएको सांस्कृतिक प्रचलन हो । जसमा महत्वपूर्ण आर्थिक असर पर्छ । जबकि यसले धेरै फाइदाहरू प्रदान गर्दछ । यसले पशु कल्याण, वातावरणीय स्थिरता र सार्वजनिक स्वास्थ्यसँग सम्बन्धित चिन्ताहरू पनि बढाउँछ । यी चुनौतीहरूलाई सम्बोधन गरेर र जिम्मेवार उपभोगलाई प्रवद्र्धन गरेर, देशले अझ दिगो र नैतिक भविष्यमा योगदान दिँदै आफ्नो सांस्कृतिक परम्पराहरू फस्टाउने काम जारी राख्न सक्छ । अतः नेपालमा चाडपर्वमा मासु खपत र अर्थतन्त्रबीचको सम्बन्ध जटिल र बहुआयामिक छ । दशैँ र तिहारजस्ता चाडपर्वहरूले महत्वपूर्ण आर्थिक गतिविधिहरू सञ्चालन गर्ने र धेरै फाइदाहरू प्रदान गर्ने क्रममा चुनौतीहरू पनि खडा गर्छन् । जसलाई सम्बोधन गर्न आवश्यक छ । यी गतिशीलतालाई बुझेर र व्यवस्थापन गरेर राष्ट्रले दिगो आर्थिक वृद्धि र जनस्वास्थ्य सुनिश्चित गर्दै आफ्नो समृद्ध सांस्कृतिक सम्पदालाई निरन्तरता दिन सक्छ ।
क्याटेगोरी : विचार / ब्लग
ट्याग : #Page 4
ताजा अपडेट
- अरुण नदीमा पूजा गर्ने क्रममा एक जना बेपत्ता
- चार महिनामा साढे चार खर्ब व्यापार घाटा
- ‘क्रेडिट रेटिङ’ पछि नेपालले लिनुपर्ने लाभ के हो ?
- समाजवाद स्थापना नभएसम्म क्रान्तिबाट विश्राम लिइन्न : महासचिव चन्द
- कञ्चनपुरको कलुवापुरमा बस दुर्घटना हुँदा ३१ जना घाइते
- इन्भेष्टमेन्ट कम्पनीको शेयर कारोबारसम्बन्धी नयाँ प्राबधान
- काठमाडौँमा शनिबार तीन शव भेटिए
- चिनियाँ दूतावासद्वारा ‘क्षत्रपाटी निःशुल्क चिकित्सालय’ लाई विद्युतीय सवारी हस्तान्तरण
धेरैले पढेको
- सुनचाँदीमा सिन्डिकेट लगाएको भन्दै नेपाल राष्ट्र बैंकविरुद्ध सर्वोच्चको कारण देखाऊ आदेश
- समसामयिक राजनीतिक व्यङ्ग्य
- चिया पसल पनि कम्पनी ?
- ढोरपाटन जोड्ने सडक कालोपत्रे गरिँदै
- युनिश शाहीको गीत ‘धारिलो तिर˝ को भ्युज वान मिलियन नाघ्यो
- राजेन्द्र विमल र हरिहर शर्मालाई पुरस्कृत गरिने
- एक्सेल डेभलपमेन्ट बैंकको ट्राफिक प्रहरीलाई सहयोग
- इन्फिनिटी लघुवित्तको सातै प्रदेशमा तालिम सम्पन्न
तपाईको प्रतिक्रिया