नियन्त्रणमा आउन नसकेको व्यापार घाटा

काठमाडौं । नेपालको वैदेशिक व्यापार निकै नै कमजोर रहेको छ । आयात र निर्यातबीचको उच्च असन्तुलनका कारण प्रत्येक वर्ष व्यापार घाटा बढ्दै गएको छ । नेपाल राष्ट्र बैंकले सार्वजनिक गरेको चालू आर्थिक वर्षको भदौ मसान्तसम्मको तथ्याङ्कलाई मात्र आधारमान्दा पनि नेपालको वैदेशिक व्यापार घाटा कति कमजोर छ भन्ने पुष्टि हुन्छ ।

राष्ट्र बैंकको तथ्याङ्कअनुसार आर्थिक वर्ष २०८१/८२ को दुई महिनामा कुल वस्तु निर्यात पाँच दशमलव एक प्रतिशतले घटेर २५ अर्ब नौ करोड रुपैयाँ पुगेको छ । यस अवधिमा कुल वस्तु आयात भने एक दशमलव एक प्रतिशतले बढेर दुई खर्ब ६२ अर्ब ५४ करोड रुपैयाँ पुगेको छ । आयात र निर्यातबीचको यही उच्च असन्तुलनका कारण चालू आवको पछिल्लो दुई महिनामा नेपालको कुल वैदेशिक व्यापार घाटा एक दशमलव आठ प्रतिशतले बढेर दुई खर्ब ३७ अर्ब ४५ करोड रुपैयाँ पुगेको छ । किन यसरी व्यापार घाटा बढिरहेको छ । यसको धेरै कारणहरूमध्येको एक हो, उच्च आयात निर्भरता । नेपाल इन्धन, मेसिनरी, सवारी साधन, निर्माण सामग्री र उपभोक्ता उत्पादनजस्ता आवश्यक वस्तुहरूको आयातमा धेरै निर्भर रहेको छ । देशको सीमित औद्योगिक आधार र उत्पादन क्षमताको अर्थ यसले धेरै सामानहरू आयात गर्नुपर्छ । तर यसको विपरीत मुलुकको निर्यात क्षेत्र कमजोर रहेको छ । नेपालको निर्यात क्षेत्रले सीमित विविधीकरण, कम उत्पादकत्व र मूल्यवान वस्तुहरूको अभावजस्ता चुनौतीहरूको सामना गरिरहेको छ । कपडा, गलैँचा र कृषि उत्पादनहरूलगायत प्रमुख निर्यातहरू प्रायः सानो मात्रामा उत्पादन गरिन्छ र अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा प्रतिस्पर्धाको अभाव हुन्छ ।

न्यून औद्योगिक आधारका कारण पनि नेपालमा व्यापार घाटा बढ्दै गएको छ । नेपालको घरेलु उद्योगहरू राम्रोसँग विकसित छैनन्, जसले स्थानीयरूपमा उत्पादित वस्तुहरूको आयातलाई प्रतिस्थापन गर्ने क्षमता सीमित गर्छ । बारम्बार बिजुलीको अभाव, अपर्याप्त पूर्वाधार र चुनौतीपूर्ण व्यापारिक वातावरणले औद्योगिक विकासमा थप बाधा पु¥याएको छ । यसबाहेक रेमिट्यान्सको निर्भरता पनि व्यापार घाटा बढ्ने प्रमुख कारण हो । नेपालको अर्थतन्त्रको ठूलो हिस्सा विदेशमा रहेका कामदारको रेमिट्यान्समा निर्भर छ । रेमिट्यान्सले उपभोग बढाउँदा, तिनीहरूले आयातलाई पनि इन्धन दिन्छन् किनकि धेरै पैसा स्थानीयरूपमा उत्पादित वस्तुहरूको सट्टा विदेशी वस्तुहरूमा खर्च गरिन्छ । विनिमय दर र मुद्रास्फीतिले पनि व्यापार घाटामा असर गरेको हुन्छ । तुलनात्मकरूपमा स्थिर विनिमय दर र बढ्दो मुद्रास्फीतिले नेपालको निर्यातलाई विश्व बजारमा महँगो बनाउनुका साथै आयातलाई सस्तो बनाउन सक्छ । यो असन्तुलनले व्यापार घाटालाई फराकिलो बनाउन सक्छ । सीमित व्यापार सम्झौताकाकारण पनि मुलुकको व्यापार घाटा कमजोर रहेको छ । नेपालको अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा सीमित पहुँच छ, आंशिकरूपमा व्यापार अवरोध र निर्यातलाई समर्थन गर्ने व्यापक व्यापार सम्झौताको अभावका कारण व्यापार घाटा बढ्दै गएको छ ।

नेपाल निर्यात सम्भावना वा विकल्प आयात सुधार गर्न सक्ने क्षेत्रहरूमा पर्याप्त विदेशी लगानी एफडीआई आकर्षित गर्न सकेको छैन । एफडीआईले उद्योगलाई आधुनिकीकरण गर्न, पूर्वाधार सुधार गर्न र उत्पादन बढाउन मद्दत गर्न सक्छ । तर नियामक अवरोध र राजनीतिक अस्थिरताले विदेशी लगानीकर्ताहरूलाई रोक्न सक्छ । अर्कोतर्फ निर्यात पूर्वाधारको सुस्त विकासले पनि व्यापार घाटालाई बढाएको छ ।

नेपालको यातायात र व्यापार पूर्वाधारजस्तै सडक, विमानस्थल र भन्सार सुविधाहरू अविकसित छन् । यसले उच्च लजिस्टिक लागत र अक्षमताहरू निम्त्याउँछ, जसले व्यवसायहरूलाई प्रतिस्पर्धात्मकरूपमा निर्यात गर्न गाह्रो बनाउँछ । व्यापार र उद्योगसम्बन्धी सरकारी नीतिहरू कहिलेकाहीँ प्रतिबन्धात्मक हुन सक्छन्, जसले घरेलु उत्पादन र निर्यात दुवैलाई निरुत्साहित गर्छ । लामो ब्युरोक्रेटिक प्रक्रियाहरू, अक्षम भन्सार सञ्चालनहरू र जटिल नियमहरूले निर्यातकर्ताहरूको अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा पहुँच गर्ने क्षमतामा थप बाधा पु¥याउँछ । उत्पादनहरूको कमजोर ब्रान्डिङ र मार्केटिङ, नेपालका निर्यात उत्पादनहरू राम्रो ब्रान्ड वा अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा छैनन् । उदाहरणका लागि नेपालले पश्मिना, चिया र कफीजस्ता उच्च गुणस्तरका सामानहरू उत्पादन गर्दा, उनीहरूले प्रायः बलियो मार्केटिङ रणनीति र विश्वव्यापी मान्यता भएका अन्य देशहरूबाट प्रतिस्पर्धाको सामना गर्छन् ।

नेपालका व्यवसायहरू विश्वव्यापी आपूर्ति श्रृङ्खलामा राम्रोसँग एकीकृत छैनन्, जसले देशलाई मध्यवर्ती वस्तुहरू निर्यात गर्न वा मूल्य वर्द्धित उत्पादन भइरहेको अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा ट्याप गर्न गाह्रो बनाउँछ । नेपाल–भारत व्यापार निर्भरताः भौगोलिक निकटता र ऐतिहासिक सम्बन्धका कारण नेपालको व्यापारको ठूलो हिस्सा भारतसँग हुन्छ । यद्यपि यो सम्बन्ध महत्वपूर्ण छ, यसको अर्थ नेपाल भारतको आर्थिक नीति र मुद्राको उतारचढावबाट धेरै प्रभावित छ, जसले व्यापार असन्तुलनलाई बढाउन सक्छ । निर्यातमा समान वृद्धि नगरी आयातको मागमा भएको यो वृद्धिले व्यापार घाटालाई फराकिलो बनाएको छ । नेपालको अर्थतन्त्र र विदेशी मुद्रा आयका लागि पर्यटन एउटा महत्वपूर्ण क्षेत्र हो । यद्यपि, विश्वव्यापी पर्यटनमा उतारचढाव, राजनीतिक अस्थिरता र महामारीले यस क्षेत्रलाई गम्भीररूपमा असर गरेको छ । जब पर्यटन राजस्व घट्छ, यसले देशको व्यापार घाटालाई कम गर्ने क्षमतामा नकारात्मक असर पार्छ ।

यस अर्थमा मुुलुकले बढ्दो व्यापार घाटालाई सम्बोधन गर्न व्यापक सुधार र दीर्घकालीन रणनीति आवश्यक रहेको छ । यसमा औद्योगिक विकासलाई बढावा दिन, एफडीआईलाई प्रोत्साहित गर्न, व्यापार पूर्वाधारको स्तरोन्नति गर्न, नियामक वातावरणमा सुधार गर्न र प्रोत्साहन, मार्केटिङ र व्यापार सुविधाको माध्यमबाट निर्यातलाई बढावा दिन सकिन्छ । व्यापार घाटालाई सम्बोधन गर्न निर्यात उन्मुख उद्योगहरूलाई बढावा दिन, पूर्वाधार सुधार गर्न, आयात निर्भरता घटाउन र निर्यातलाई प्रोत्साहित गर्ने व्यापार नीतिहरू विकास गर्नु आवश्यक रहेको छ ।

तपाईको प्रतिक्रिया

Login

Label

{} [+]

Name*

Email*

Label

{} [+]

Name*

Email*

0 Comments

Inline Feedbacks

View all comments