युवा पलायन र स्वदेशभित्रको सम्भावना

विश्वनाथ खरेल ६ घण्टा अगाडी

काठमाडौं । चीन र भारतबीचको सुन्दर भू–परिवेष्ठित देश नेपालले हालैका दशकहरूमा उल्लेखनीय जनसांख्यिकीय परिवर्तनहरू अनुभव गरेको छ । यो रूपान्तरणको एक महत्वपूर्ण भाग युवा प्रवास पनि हो । यसमा पनि भन्ने नै हो भने आर्थिक चुनौतीहरू, सीमित रोजगारीका अवसरहरू र राम्रो जीवनको आकांक्षाका कारण देशको युवा जनसंख्या बढ्दोरूपमा विदेश जाने सम्भावनाहरू रहेको छ । यद्यपि, यो बसाइँसराइ ठूलो मूल्यको साथ आउँछ । जसलेगर्दा अर्थतन्त्रलाई मात्र होइन देशको सामाजिक संरचनालाई पनि असर गर्छ । यसमा पनि युवा प्रतिभाको ठूलो पलायनको बीचमा, मुलुकमा आफैँमा अपार सम्भावना छ । जसलाई सही ढंगले सदुपयोग गर्न सकियो भने देशको आर्थिक परिदृश्यमा परिवर्तन ल्याउन सक्छ । यस अर्थले राष्ट्रबाट युवा पलायनका कारणहरू खोज्छ, आर्थिक र सामाजिक प्रभावहरू जाँच्छ र देशभित्रका अप्रयुक्त अवसरहरूमा प्रकाश पार्छ । यी कारकहरू बुझेर मुलुकले दिगो विकास र आर्थिक समृद्धिको बाटो सिर्जना गर्दै आफ्नो युवालाई कायम राख्ने नीतिहरू विकास गर्न सक्छ । यसरी हालैको तथ्याङ्कअनुसार वार्षिक करिब पाँचदेखि छ लाख नेपाली युवा मुख्यतया विभिन्न मुलुकहरूमा रोजगारीका लागि विदेशिने गरेका छन् । यसमा पनि धेरैका लागि बसाइँसराइले गरिबीबाट उम्किने मौका दिन्छ, विशेषगरी तिनीहरू ग्रामीण क्षेत्रहरूबाट आएका छन् । जहाँ रोजगारीका अवसरहरू कम छन् । ती विदेशीएका युवाहरूबाट रेमिट्यान्सको सम्भावनाले परिवारहरूलाई युवाहरूको बसाइँसराइलाई समर्थन गर्न प्रोत्साहित गर्छ । यसले उनीहरूको सामाजिक–आर्थिक स्थितिमा सुधार ल्याउने आशा गर्दछ ।

हाम्रो देशमा युवा पलायन नयाँ कुरा होइन । यसमा भन्ने नै हो भने रोजगारी, उच्च शिक्षा र जीवनस्तरको खोजीमा नेपाली युवाहरू विगतका दशकहरूदेखि विदेश पलायन हुँदै आएका छन् । यसमा पनि मुख्यतः भारत, खाडी राष्ट्रहरू, मलेसिया र पछिल्लो समय जापान, अस्ट्रेलिया, कोरिया, अमेरिका र युरोपका विभिन्न भागहरूमा समेत नेपाली युवाहरूको संख्या वृद्धि हुँदै गइरहेको छ । फलतः विश्व बैंकको तथ्याङ्कअनुसार नेपालमा वर्षेनि लाखौँ युवाहरू रोजगारीका लागि विदेश जाने गरेका छन् । जसले गर्दा मुलुकको जनसंख्यामा ठूलो प्रभाव पारेको छ । त्यसरी विश्व बैंकले नेपालको कुल गार्हस्थ उत्पादनको २५ देखि ३० प्रतिशत रेमिट्यान्स हुने अनुमान गरेको छ । यी रेमिट्यान्सले गरिबी घटाउन, जीवनस्तरमा सुधार गर्न र स्वास्थ्य, शिक्षा र साना व्यवसायहरूमा घरेलुस्तरको लगानीमा योगदान पु¥याउँछ । जसलेगर्दा रेमिट्यान्स लाभदायक भए पनि वैदेशिक रोजगारीमा देशको भारी निर्भरता दीर्घकालीनरूपमा दिगो छैन । यसर्थ, रेमिट्यान्समा अत्यधिक निर्भरताले अर्थतन्त्रलाई विदेशी श्रम बजारमा हुने उतारचढावको चपेटामा पार्छ र देशको आर्थिक वृद्धिलाई अन्य देशको श्रमको मागमा घट्ने सम्भावना प्रचुर मात्रामा रहन्छ । त्यस्तैगरी मुलुका युवाहरूको ठूलो हिस्साको बिदाइले भावनात्मक तनाव सिर्जना गर्छ र पारिवारिक संरचनामा बाधा पुर्याउँछ । यसमा पनि धेरै परिवारहरूको लागि युवा सदस्यहरूको अनुपस्थितिले परिवारका वृद्ध सदस्यहरूको लागि कम सहयोगको परिणाम दिन्छ र थप जिम्मेवारीहरू लिनको लागि बोझ अक्सर महिलाहरूमा पर्छ । यसको साथसाथै पुरुषको बसाइँसराइले देशमा महिला प्रधान घरपरिवारमा वृद्धि भएको छ । यद्यपि, यो परिवर्तनले केही अवस्थामा महिला सशक्तीकरणलाई प्रोत्साहित गरेको छ । यसले विभिन्न किसिमको चुनौतीहरू पनि ल्याउँछ । विशेषगरी ग्रामीण क्षेत्रहरूमा जहाँ महिलाहरू प्रायः पर्याप्त स्रोतविना परम्परागतरूपमा पुरुष प्रधान कार्यहरूको लागि जिम्मेवार छन् ।

मुलुकको करिब ६६ प्रतिशत श्रमशक्ति कृषिले ओगटेको छ । तर, यो क्षेत्र धेरै हदसम्म अव्यवस्थित र अकुशल रहेको छ । फलतः आधुनिक कृषि अभ्यास, सिँचाइ प्रणाली र उच्च मूल्यका बालीमा लगानी गरेर देशले कृषिलाई लाभदायक उद्योगमा परिणत गर्न सक्छ । जसलेगर्दा अर्गानिक खेती, कृषि पर्यटन र खाद्य प्रशोधनजस्ता कृषि व्यवसायहरूमा पनि अपार सम्भावनाहरू छन् । जसले युवा उद्यमीहरूलाई फेरि खेतीतर्फ आकर्षित गर्न सक्छ । त्यसैगरी राष्ट्रको समृद्ध सांस्कृतिक सम्पदा, प्राकृतिक दृश्य र साहसिक पर्यटन सम्भाव्यताले पर्यटनलाई देशको सबैभन्दा आशाजनक उद्योग बनाउँछ । जसमा भन्ने नै हो भने उचित पूर्वाधार, इको टुरिजम, सांस्कृतिक पर्यटन र हिमाली पर्यटनलाई विस्तार गरी युवा नेपालीका लागि प्रशस्त रोजगारीका अवसरहरू सिर्जना गर्न सकिन्छ । यसैक्रममा भन्ने नै हो भने देशको प्रचुर मात्रामा नदीहरू र उच्च उचाइहरूले जलविद्युत् उत्पादनको लागि प्रचुर सम्भावना प्रदान गर्दछ । जसलेगर्दा आन्तरिक ऊर्जाको माग मात्र पूरा गर्न सक्दैन । तर छिमेकी देशहरूमा ऊर्जा निर्यात गर्न पनि अनुमति दिन्छ । यसमा पनि थपरूपमा सौर्य र वायुजस्ता नवीकरणीय ऊर्जा स्रोतहरूले रोजगारी सिर्जना र दिगो आर्थिक वृद्धिका लागि नयाँ क्षेत्रहरू खोल्न सक्छन् ।

राष्ट्रमा युवा पलायन सामाजिक–आर्थिक कारकहरू र राम्रो अवसरहरूको लागि व्यक्तिगत आकांक्षाहरूद्वारा सञ्चालित एक जटिल घटना पनि हो । जुन रेमिट्यान्सबाट मुलुकले उल्लेख्य फाइदा उठाए पनि मुलुकको आर्थिक र सामाजिक संरचनामा दीर्घकालीन असर पर्ने चिन्ता छ । जसलेगर्दा दक्ष युवा प्रतिभाको पलायनले राष्ट्रलाई यसको उत्कृष्ट सम्पत्ति युवाहरूको सम्भावनाबाट बञ्चित गर्छ ।

तर, मुलुकभित्रको अप्रयुक्त सम्भावनालाई पहिचान र पालनपोषण गरेर देशले यो प्रवृत्तिलाई उल्टाउने अवसर पाएको छ । यसमा पनि कृषि, पर्यटन, नवीकरणीय ऊर्जा र आईसीटीमा गरिएको लगानी, नीतिगत सुधार र युवा केन्द्रित विकास कार्यक्रमहरूले नेपाली युवाहरूलाई घरमै फस्टाउनका लागि अनुकूल वातावरण सिर्जना गर्न सक्छ । जसमा भन्ने नै हो भने प्रतिबद्धता र रणनीतिक योजनाका साथ देशले सगरमाथाको भूमि र बुद्धको जन्मस्थल पनि आफ्नै जनताका लागि अवसरको भूमि बन्ने सुनिश्चित गर्दै समृद्ध र दिगो भविष्य निर्माण गर्न आफ्ना युवा शक्तिलाई उपयोग गर्न सक्छ ।

निष्कर्षमा भन्नुपर्दा देशमा युवा पलायन एउटा गम्भीर विषय पनि हो । जसलेगर्दा सामाजिक, आर्थिक र राजनीतिक पक्षलाई प्रभावित गरिरहेको छ । यसलाई न्यूनीकरण गर्न नेपाल सरकार र समाजको सहयोग आवश्यक छ । जसले युवा पलायनलाई घटाएर स्वदेशमै रोजगारी, शिक्षा र व्यवसायका अवसरहरू सिर्जना गर्नसकेमा मुलुकले ठूलो आर्थिक र सामाजिक फाइदा लिन सक्छ । मूलतः देशमा युवा पलायन देशको भविष्यका लागि दूरगामी प्रभावहरू भएको एउटा जटिल समस्या पनि हो । जसमा रेमिट्यान्सका आर्थिक लाभहरू महत्वपूर्ण हुँदाहुँदै पनि युवा, दक्ष श्रमको हानिले राष्ट्रको विकासका लागि गम्भीर चुनौती खडा गरेको छ । तर, देशभित्रको अप्रयुक्त सम्भाव्यतालाई पहिचान गरी प्रयोग गरेर, मुलुकले आफ्नो युवाको फँस्टाउन र राष्ट्रको विकासमा योगदान पुर्याउनको लागि उपयुक्त वातावरण सिर्जना गर्न सक्छ । यसमा पनि कृषि, पर्यटन, नवीकरणीय ऊर्जा, सूचना प्रविधि र साना तथा मझौला उद्यमहरूमा लगानीले पर्याप्त रोजगारीका अवसरहरू प्रदान गर्न सक्छ र युवाहरूलाई अवसर खोज्नका लागि आवश्यकतालाई कम गर्न सक्छ । यसमा पनि सरकार, निजी क्षेत्र, र विभिन्न किसिमका विकासका लागि सक्षम वातावरण सिर्जना गर्न, सुशासन, नवप्रवर्तन र सहकार्यलाई बढावा दिन सँगै काम गर्नुपर्छ । अतः युवा पलायनका मूल कारणहरूलाई सम्बोधन गरेर र देशभित्रको सम्भावनालाई सदुपयोग गरेर, राष्ट्रले आफ्नो युवा र समग्र राष्ट्रको लागि उज्ज्वल र समृद्ध भविष्य निर्माण गर्न सक्छ । जसलेगर्दा यात्रा चुनौतीपूर्ण हुन सक्छ । तर सामूहिक प्रयास र दृढ संकल्पले राष्ट्रले आफ्ना चुनौतीहरूलाई अवसरमा रूपान्तरण गर्न र विकासको दिगो र समावेशी मार्ग सिर्जना गर्न सक्छ ।

क्याटेगोरी : विचार / ब्लग
ट्याग : #Page 4

तपाईको प्रतिक्रिया

0 Comments

Inline Feedbacks

View all comments

आजको आर्थिक दैनिक

पेज १

उत्पादन नै कम हुने सुपारी निर्यातमा संसदीय समितिको जोड

पेज २

पेज ३

दोलखामा बृहत् स्वास्थ्य शिविर

पेज ४