विश्व स्वतन्त्रता दिवस र नेपाल

विश्वनाथ खरेल
प्रत्येक सालको नोभेम्बर ९ तारिखका दिन संयुक्त राज्य अमेरिकामा विश्व स्वतन्त्रता दिवस मनाइने गरिन्छ । यसपछि नेपाललगायत संसारले यो दिवस मनाउँदै आएको छ । यसरी विश्वभरि जहाँ अत्याचारी शासकहरू छन् र तिनीहरूलाई परास्त्र गर्न यो दिवस मनाउने गरिन्छ । यसमाजसले मौद्रिक क्षेत्रहरूलाई हेरफेर गर्न प्रयास गर्छन् ।

हिंसाको धम्की दिन्छन् वा विभिन्न क्षेत्रहरूको नियन्त्रण प्राप्त गर्न शक्तिका अन्य प्रकारहरू प्रयोग गर्न प्रयास गर्दछन् । त्यसकारण विश्व स्वतन्त्रता दिवस एकदम महत्वपूर्ण छ । हामीले विभिन्न मुद्दाहरूको बारेमा चेतना बढाउनु पर्छ । जुन अझै पनि विश्वभरि स्वतन्त्रता आवश्यकता भइरहेको छ र मानिसहरूलाई आवश्यक छ जसलाई सबैभन्दा बढी आवश्यक छ ।

मुलतः अमेरिकाका पूर्वराष्ट्रपति जर्ज डब्लु बुशले जर्मनीको वर्लिनमा रहेको पूर्वी र पश्चिमी वर्लिनलाई विभाजन गर्ने पर्खाललाई फुटाएको र मध्य र पूर्वि यूरोपमा कम्यूनिष्ट शासनको औपचारीक अन्त्यभएको उपलक्ष्यमा सोही दिन अथात् नोभेम्वर ९ तारिखका दिन विश्व स्वतन्त्रता दिवसको घोषणा गरेका हुन् । सन् २००१ मा जर्ज डब्ल्यू वुशले विश्व स्वतन्त्रता दिवसको घोषणा गरेका हुन् ।

विश्वमा पुँजीवादको अत्यन्त जोडदार प्रवर्तक राष्ट्र अमेरिकामा आजको दिन युवा विद्यार्र्थीहरू अनि रिपब्लिकन पार्टीका युवाहरूले विभिन्न कार्यक्रमको आयोजना गरेर स्वतन्त्रता दिवस मनाउने गर्दछन् । यसको साथसाथै पश्चिम र पूर्वी जर्मनीबीचको जीवन अवस्था एकदम फरक थियो । जबकि स्वतन्त्रता पूर्णरूपमा फरक शैलीमा विचार गर्नुहुन्छ । आर्थिक अवस्था पश्चिम जर्मनीमा फस्टायो जहाँ यो पुँजीपति थियो ।

यद्यपि साम्यवादी पूर्वी जर्मनीमा यसको उल्टो भयो । यसरी कम्युनिस्ट नेतृत्वको साथ आएको कठिन र चुनौतीपूर्ण अवस्थाबाट टाढा रहन धेरै जर्मनहरू पश्चिम जर्मनीमा अयोग्य भए । यद्यपी, विश्वमा शितयुद्धको अन्त्य गर्दै शोभियत युनियनलाई धाराशायी पार्न ठूलो भूमिका निर्वाह गर्ने अमेरिकी पूर्वराष्ट्रप्रमुख रोनाल्ड रेगनको पनि आजको दिन अमेरिकामा चर्चा हुने गर्दछ ।

यसर्थ अमेरिकीहरूले विशेष जोड दिएर आजको दिनलाई विश्व स्वतन्त्रता दिवसका रूपमा मनाए पनि विश्वका अन्य राष्ट्रहरू विशेषतः युरोपीय राष्ट्रहरू, सार्कलगायत विश्वका तमाम देशहरूले भने आजको यस दिनलाई विश्व स्वतन्त्रता दिवसका रूपमा मनाउन उदासिन देखिन्छन् । शीतयुद्ध कालदेखि नै संसारमा पुँजीवादी, कम्युनिस्ट र केही समाजवादी देशहरूमा वैचारिक, कार्यगत अनि प्रणालीगत विवाद रहिआएको छ । यसरी न्यू ग्लोबलाइजेसन अनि न्यू न्यासिनोलिजमको विचारअनुसार सम्पूर्ण विश्वका बासिन्दालाई एउटै पहिचान अनि विश्वबन्धुत्वको दर्शनभित्र फराकिलो दायरामा राखिएको छ ।

हाम्रो देशको कुरा गर्ने हो भने स्वतन्त्रताका लागि विभिन्न कालखण्डमा जनताले विभिन्न किसिमका जनयुद्ध गरेका थिए । मूलतः मुलुकमा १०४ वर्ष सम्मको राणा शासनमा पनि जनता स्वतन्त्रतामा बञ्चित रहेका थिए । त्यसपछि ३० वर्षे पञ्चायती कालखण्डमा पनि त्यस्तै किसिमका स्वतन्त्रताका लागि विभिन्न जनआन्दोलन गरेका थिए । यसको साथसाथै विसं २००७, २०४६ अनि २०६३ गर्दै स्वतन्त्रताका नयाँ नयाँ आयामहरू थपिँदै गएको थियो । यसरी विस २०१७ साल पुस १ गते तत्कालीन राजा महेन्द्रको शाही घोषणामार्फत स्थापित पञ्चायती व्यवस्था तीस वर्षसम्म टिक्यो र विस २०४६ साल माघ ५ गतेदेखि ७ गतेसम्म तत्कालीन नेपाली कांग्रेसका कार्यकर्ताहरूले देशव्यापी सम्मेलनहरू भयो ।

उक्त सम्मेलनमा भारतका वरिष्ठ नेताहरू चन्द्रशेखर, हरिकिसन सिंह, सुरजित, एमजे अकबर आदिले समेत भाग लिएका थिए । यसरी नेपाली कांग्रेस र संयुक्त वाममोर्चा मिलेर संयुक्तरूपमा विसं २०४६ साल फागुन ७ गतेदेखि उपत्यकाभित्र र बाहिरका जिल्लाहरूमा पनि देशव्यापी जनआन्दोलन चर्काए । त्यस्तै गरी दोस्रो जनआन्दोलन २०६२/०६३ मा पनि २०५९ असोज १८ पछि तत्कालीन राजा ज्ञानेन्द्रले कहिले लोकेन्द्रबहादुर चन्द्रलाई त कहिले सूर्यबहादुर थापालाई प्रधानमन्त्री बनाएर आफूखुसी शासन गर्न थाले । यस्तो किसिमको रबैयाले जनताको स्वतन्त्रतामाथि खतरा आयो भनी नेपाली कांग्रेस, नेकपा (एमाले)लगायत पाँच दलहरूले यसलाई शाही प्रतिगमनको संज्ञा दिँदै दबाबमूलक कार्यक्रमहरू सञ्चालन गर्न थाले ।

विसं २०६२ चैत्र २४ गतेदेखि २०६३ साल वैशाख ११ गतेसम्म १९ दिन चलेको शान्तिपूर्ण जनआन्दोलनले २०६२/०६३ मा नेपाली जनताको अपार सहभागिताले यसलाई एउटा निर्णायक बिन्दुमा पु-याएको थियो । स्वतन्त्रताको परिधीभित्र सहज जीवनयापन गर्न पाउने सहजता पनि पर्दछ । बाटोको अत्यधिक सवारी जामदेखि ग्यास अनि तेलको लाइन, मूल्य वृद्धि, भ्रष्टाचार अनि कानुनी राज्यको कमी नेपाली समाजको स्वतन्त्रताका समस्याहरू हुन यसलाई हामी कुनै न कुनै रूपमा हरेक दिन हामी सबैले भोगी आएका छौं । आशा छ नेपाली स्वतन्त्रताको परिभाषामा नेपालीहरूको सहज र पारदर्र्शी जीवनयापन पनि छिट्टै पाउनुपर्ने माग रहेको छ । हालसम्मको अवस्थामा समेत यस्तो किसिमको वातावरण बन्न नसकेको अवस्था रहेको छ ।

मानवहरूको लागि स्वतन्त्रता प्राथमिकताका साथै आधारभूत मानव अधिकार हो । मानिसहरूलाई आवश्यक पर्नेजस्तै स्वतन्त्रता पनि सबैले समान रूपमा पाउनुपर्ने कुनै पनि देशको हक अधिकारभित्र पर्ने हुन्छ । धेरै व्यक्तिको लागि स्वतन्त्रताबिनाको संसारको बारेमा सोच्न पनि सकिन्न । धेरै मानिसहरूले आफ्नो जीवनमा स्वतन्त्रताको अनुभव गरेका छन् । यद्यपि धेरै व्यक्तिको लागि यो आवश्यक पनि छ ।

त्यसैले यो महत्वपूर्ण छ कि हामीले यसलाई बुझ्यौं र हामी परिवर्तनहरू गर्ने तरिकाहरू खोज्छौं । बर्लिन पर्खालको पतनको स्मरणार्थ विश्व स्वतन्त्रता दिवसको सिर्जना गरिएको हो । यो पर्खाल पतन मध्य र पूर्वी युरोप दुवै कम्युनिस्टको अन्त्य भएको थियो । त्यसै गरी दोस्रो विश्वयुद्धको अन्तमा जर्मनी दुई भागमा विभाजित भयो । त्यहाँ पश्चिम जर्मनी र पूर्वी जर्मनी थियो । सोभियत संघले पूर्वी जर्मनीलाई नियन्त्रण गर्यो फ्रान्सेली, ब्रिटिश, र पश्चिम जर्मनीको अमेरिकी कब्जा क्षेत्रहरूलाई दोस्रो विश्वयुद्ध पछि, पूर्वी जर्मनीलाई आफ्नै देशको रूपमा घोषित गरियो ।

समग्रमा भन्नुपर्दा विश्वभरि, जहाँ अत्याचारीहरू छन् जसले मौद्रिक क्षेत्रहरूलाई हेरफेर गर्न प्रयास गर्छन, हिंसाको धम्की दिन्छन्, वा विभिन्न क्षेत्रहरूको नियन्त्रण प्राप्त गर्न शक्तिका अन्य प्रकारहरू प्रयोग गर्न प्रयास गर्दछन् । त्यसकारण विश्व स्वतन्त्रता दिवस एकदम महत्वपूर्ण छ । अन्य प्रकारहरू प्रयोग गर्न प्रयास गर्दछन् । त्यसकारण विश्व स्वतन्त्रता दिवस एकदम महत्वपूर्ण छ हामीले विभिन्न मुद्दाहरूको बारेमा चेतना बढाउनु पर्छ । जुन अझै पनि विश्वभरि हुन सकिरहेको छैन् । यो स्वतन्त्रता मानिसहरूलार्ई सबैभन्दा बढी आवश्यक छ । संसारका धेरैजसो भागहरूमा स्वतन्त्रता भनेको हिँड्ने, डुल्ने, बोल्ने, धर्म छनौट गर्ने आदि इत्यादि नै स्वतन्त्रताको परिभाषाभित्र पर्दछ ।

त्यस्तै गरी प्रेम गर्ने व्यक्तिको सम्बन्धमा स्वतन्त्रता, यात्रा गर्ने स्वतन्त्रता आदि रहेका छन् । यसर्थ संसारभरि मानव समुदायको अध्ययन गर्ने हो भने दुर्भाग्यवस, विश्वमा धेरै–धेरै ठाउँहरू छन् जहाँ यी स्वतन्त्रताहरू अधिकांश व्यक्तिहरूको लागि उपलब्ध छैनन्, जो खाली, अतुलनीय जीवन बिताउन बाध्य छन् । त्यसैले उनीहरूका देशका शासकहरूले उनीहरूलाई राम्रो व्यवहार गरेको भने देखिँदैन । विश्वका सम्पूर्ण मानव समुदायहरू जुनसुकै विचारधारा भए पनिस्वतन्त्रताको प्रत्याभूति अनि स्वतन्त्र जीवनयापनको महत्व मानव समुदायमा अति नै महत्वपूर्ण छ ।