दक्ष जनशक्ति उत्पादनमा खुला विश्वविद्यालयको भूमिका

काठमाडौँ ।
सामाजिक, आर्थिक रूपान्तरण गरी देश विकास गर्न त्यहाँको जनशक्ति परिवर्तनको संवाहक हो । देशको वास्तविक सम्पति त्यस देशको सक्षम मानव संसाधन नै हो । शिक्षाले चेतना, ज्ञान विज्ञान, प्रविधि क्षेत्रमा तीव्र गतिमा भइरहेको प्रगतिलाई आत्मसात गर्दै एक सफल जीवन जिउने सक्षम नागरिक उत्पादन गर्न सक्नुपर्दछ ।

समृद्ध नेपाल सुखी नेपाली परिकल्पनालाई यथार्थमा बदल्न अधिराज्यभरि छरिएर बसेका जनशक्तिलाई शिक्षा आर्जनका अवसरहरू सुनिश्चित गर्नु राज्यको पहिलो प्राथमिकतामा पर्नुपर्दछ । विभिन्न पेसामा लागेका नागरिकलाई आफ्नो रोजगारीमै बसेर सूपथ र सहजरूपमा उच्च शिक्षा हासिल गर्ने अवसर प्रदान गर्न खुला विश्वविद्यालय एक सशक्त विकल्पको हो ।

खुला विश्वविद्यालयले शिक्षा र रोजगारीको समानान्तर विकास एकैपटक गर्ने अवसर प्रदान गर्दछ । तसर्थ खुला विश्वविद्यालयको भूमिकालाई प्रभावकारी बनाउन के, किन, कसरी, कसले, कहिले, कसको लागि भन्ने बारेमा प्रचुर छलफल गरी अविलम्ब सार्थक निष्कर्षमा पुग्न अबेर भैसकेको छ । उच्च शिक्षाले विज्ञान प्रविधि, अध्ययन अनुसन्धान प्रयोगको माध्यमद्वारा राष्ट्रिय आवश्यकता र विश्वव्यापी बजारको मागपूिर्त गर्नसक्ने सक्षम तथा विशिष्ट दक्षता प्राप्त प्रतिस्पर्धी जनशक्ति उत्पादन गरी समृद्ध नयाँ नेपाल बनाउन सक्नु पर्दछ ।

जसको लागि निरन्तर नवीनतम ज्ञान, सीप तथा प्रविधिबाट नागरिकलाई सुसज्जित र अद्यावधिक हुने अवसर राज्यले प्रदान गर्नुपर्दछ । विभिन्न पेसा र स्थानमा रहेका नागरिकलाई उनीहरूको आवश्यकता र रुचिअनुसार सहज र सरल तरिकाबाट निरन्तर शिक्षा प्रदान गर्न खुला शिक्षा प्रदान गर्ने एक साधान स्रोतयुक्त खुला विश्वविद्यालय अपरिहार्य हुन्छ । गुणस्तरीय उच्च शिक्षाको विकास र विस्तारतर्फ राज्यको समय र सम्पति अझ धेरै खर्चिनुपर्ने अवस्था छ ।

सिकाइ निरन्तर चलिरहने प्रक्रिया हो । सूचना र प्रविधि ज्ञान र विज्ञानमा क्षण क्षणमा चामत्कारिक आविस्कार भइराखेका छन् । नयाँ–नयाँ सूचना र ज्ञानबाट सुसुचित र अद्यावधिक हुनसकेमा मात्र दक्षतापूर्वक प्रतिस्पर्धी जीवन सहजतापूर्वक जिउन सकिन्छ । यस्ता ज्ञान र सूचनाहरू व्यवस्थित र सहजरूपमा उपलब्ध गराउने माध्यमको रूपमा खुला विश्व विद्यालयको भूमिका गहन बन्दै गएको जगजाहेर छ । विश्वमा करिब चार दशक लामो मात्र इतिहास भएको खुला विश्वविद्यालयको लोकप्रियता दिनप्रतिदिन बढ्नुमा विविध कारणहरू छन् । परम्परागत शिक्षण संस्थामा नै अर्थात् विश्वविद्यालयमा विद्यार्थी जानुपर्ने बाध्यता रहँदैन जबकि विश्वविद्यालय नै विद्यार्थीसम्म पुग्ने खुला विश्वविद्यालयको प्रमुख विशेषता हो ।

यसअन्तर्गत दूर शिक्षाको माध्यमबाट लचिलो भर्ना प्रक्रिया, विविध पाठ्यक्रम तथा पाठ्यांस सुविधायुक्त समयसीमालाई प्राथमिक्ता दिई खुलारूपमा शिक्षा हासिल गर्ने अवसर प्रदान गर्ने उद्देश्य खुला विश्वविद्यालयले अंगीकार गरेको हुन्छ । खुला विश्वविद्यालयको खास विशेषता भनेकै पहुँच, शिक्षण सिकाइ, शैक्षिक सामग्री र परीक्षा समेतमा समय र स्थानको लचकता हो । अतः कुनै पनि समयमा कुनै पनि ठाउँमा सिक्न सक्ने सिद्धान्तबाट निर्देशित खुला विश्वविद्यालयले विद्यार्थी केन्द्रित शैक्षणिक कार्यक्रम सञ्चालन गर्दछ ।

भौगोलिक विकटता, रोजगारीको बाध्यता तथा आर्थिक विपन्नता र सांस्कृतिक, सामाजिक विविधताका कारण इच्छुक सबै नेपालीले सहजरूपमा उच्च शिक्षा हासिल गर्ने अवसर पाएका छैनन् । अहिले पनि नेपालमा १८ देखि २८ वर्ष उमेरका करिब ९ प्रतिशत युवायुवतीहरू मात्र स्नातक, स्नातकोत्तर र विद्यावारिधि तहमा अध्ययनरत छन् । शिक्षा मन्त्रालयबाट प्रकाशित पछिल्लो तथ्यांकअनुसार चार लाख २९ हजार सात सय ८९ विद्यार्थी मात्र विश्वविद्यालय तहमा अध्ययनरत छन् ।

जसमध्ये एक लाख ६६ हजार ४२ महिला र दुई लाख ५४ हजार छ सय ३६ पुरुष छन । जब कि जनगणनाअनुसार नेपालमा पुरुषभन्दा महिलाको संख्या बढी छ । अन्तर्राष्ट्रिय श्रम संगठनले प्रकाशित गरेको पछिल्लो तथ्यांकअनु सार विश्वमा हरेक ३ जनामा १ जना बेरोजगार छन् । नेपालमा हरेक ४ जना मा १ जना गरिबीको रेखामुनी पर्छन् ।

नेपालमा खुला विश्वविद्यालय स्थापनाका लागि पटक–पटक बहस र प्रयासहरू भएको देखिन्छ । राष्ट्रिय शिक्षा आयोगको प्रतिवेदन (सन १९९२)ले निकट भविष्यमा एक खुला विश्वविद्यालय खोल्नका लागि सिफारिस गरेको देखिन्छ । उच्चस्तरीय राष्ट्रिय शिक्षा आयोगको प्रतिवेदन २०५५ ले समेत सरकारको विशेष पहलमा शिक्षाको पहँुचलाई विस्तार गर्दै छुट्टै ऐन बनाई एउटा खुला विश्वविद्यालय स्थापनाको लागि सिफारिस गरेको थियो । जसमा छुट्टै पाठ्यक्रम पाठ्यपुस्तक, शिक्षण विधि, स्वाध्ययन सामग्री तथा परीक्षा प्रणालीको व्यवस्था गरी स्वायत्तरूपमा सञ्चालनका लागि प्रस्ट मार्गनिर्देशन गरेको छ ।

नेपालमा खुला शिक्षा अवधारणाअनुसार विसं २०३५ सालदेखि रेडियो शिक्षा शिक्षक तालिमको सुरुवात गरिएको थियो । नवौँ योजनाले खुला विश्वविद्यालय खोल्ने नीति लिइएको देखिन्छ । यसैगरी प्रथम त्रिवर्षीय अन्तरिम योजनामा खुला शिक्षाको समेत प्रयोग गरी शिक्षाको अवसर सबै नेपालीहरूको पहुँचभित्र पु¥याउने लक्ष्य राखेको थियो । जसमा उच्च शिक्षाका कार्यक्रमहरू सुपथ र सहजरूपमा खुला विश्वविद्यालयमार्फत सञ्चालन गर्नेगरी तत्कालीन शिक्षा तथा खेलकुद मन्त्रालयले विश्वविद्यालय अनुदान आयोगलाई जिम्मा दिइएको थियो । उक्त कार्यका लागि खुला विश्वविद्यालय तयारी समिति समेत गठन भएको र समितिले नेपालमा खुला विश्वविद्यालय स्थापनासम्बन्धी प्रतिवेदन २०६५, विश्वविद्यालय अनुदान आयोगमा प्रस्तुत गरेको थियो ।

प्रतिवेदनले नेपालमा खुला विश्वविद्यालय खोल्नुपरेका कारणहरू, अध्यापनका विधिहरू र यसबाट विद्यार्थीहरूलाई पुग्नसक्ने फाइदाहरूका बारेमा चर्चा गरेको छ । साथै उक्त समितिलेत संसद्मा प्रस्तुत गर्न एउटा मस्यौदा ऐन पनि तयार पारेको थियो । विद्यमान नेपालको संविधानले शिक्षालाई नागरिकको संवैधानिक मौलिक हकको रूपमा स्थापित गरेको छ । नागरिकको शिक्षासम्बन्धी मौलिक हकलाई व्यवहारमा उतारेर सुनिश्चित गर्न खुला शिक्षा नीतिको अबलम्बन अपरिहार्य हुन्छ ।

शिक्षा मन्त्रालयअन्तर्गतको शैक्षिक जनशक्ति विकास केन्द्रले सञ्चालन गर्दै आएको खुला माध्यमिक विद्यालयमा अध्ययन गरेका विद्यार्थीको संख्या बढ्दो क्रममा छ । तथ्यांकअनुसार प्रत्येक वर्ष विद्यार्थी संख्या बढ्दै आएको छ । खुला विद्यालयको माग र लोकप्रियता क्रमिकरूपमा बढ्दो छ । यसरी उत्तीर्ण विद्यार्थीका लागी उच्च शिक्षा हासिल गर्ने अवसर प्रदान गर्न खुला विश्वविद्यालयको आवश्यकता र औचित्य निर्विकल्प भएको छ ।

विविध कारणले परम्परागत विश्वविद्यालयहरूका कलेज क्याम्पसहरूमा नियमितरूपमा आमुन्ने सामुन्ने अध्ययन गर्न नसक्ने जनसमुदायका लागि सहजरूपमा उच्च शिक्षाको अवसर प्रदान गर्नू नै खुला विश्वविद्यालयको प्रमुख लक्ष्य हो । आर्थिकरूपले कमजोर भएका वा पढाइका लागि आफ्नो व्यवसाय छाड्न नसक्ने व्यक्तिहरू, गृहिणी कामकाजी महिलाहरू, सेना प्रहरीहरू, शारीरिकरूपले अपाङ्गता भएका, जेलजीवन बिताउन बाध्य भएका व्यक्तिहरू, विकट दुर्गम भौगोलिक क्षेत्रमा बस्ने तथा घरमै बसेर अध्ययन गर्न रुचाउने युवा वयष्कहरू खुला विश्वविद्यालयले उपलब्ध गराउने लचिलो र विविध तरिकाले समायोजन गरिएका पाठ्यक्रमहरूअन्तर्गत अध्ययन गर्न सक्दछन् ।

यसबाट विद्यार्थीले पढेको सैद्धान्तिक ज्ञानलाई व्यावहारिकताको कसीमा दाँजेर सिक्ने मौका पाउँछन र यो दिगो सिकाई पनि हुन्छ । कतिपय अवस्थामा पढाई र कमाई सँगसँगै लाने अवसर पनि प्राप्त हुन्छ । यसबाट सैद्धान्तिक कुरालाई व्यावहारिकताको कसीमा दाँजेर विद्यार्थीले अनुभवसिद्ध दिगो शिक्षा हासिल गर्दछन् ।

परम्परागत कलेजहरूको महँगो शुल्क तिर्न नसक्ने विद्यार्थीलाई सुपथ दरमा कतिपय प्राविधिक विषयहरू पनि खुला विश्वविद्यालयबाट सञ्चालन गर्न सकिन्छ । विद्यार्थीहरूको लामो समयसम्म एकैठाउँमा जमघट नहुने हुँदा शिक्षण संस्थामा अनावश्यक राजनीतिक चलखेल नहुने भएकोले तोकिएकै समयमा नै पढाइ सम्पन्न हुन्छ । यसबाट शैक्षिक तथा आर्थिक क्षति हुनबाट धेरै हदसम्म जोगिन्छ । अर्कोतर्फ विदेशी खुला विश्वविद्यालयका रिसोर्स सेन्टर र कन्सलटेन्सीहरू काठमाडौँलगायत देशका विभिन्न सहरमा धमाधम खुल्न लागेका छन् । यसरी विदेशिने नेपाली सम्पतिलाई रोक्न पनि खुला विश्वविद्यालयको स्थापना र सञ्चालन प्राथमिकतामा पर्नुपर्छ ।

क्याटेगोरी : विचार / ब्लग