धुम्रपानले मानव स्वास्थ्यमा पारेको असर
डा. माधव अधिकारी २०७८, जेठ ३० १२:२१ 
काठमाडौं ।
स्वास्थ्य मानव जीवनको बहुमूल्य सम्पति हो । असल स्वास्थ्यविना अन्य विकासको परिकल्पनाहरू सार्थक बन्न सक्दैन । स्वास्थ्यको विविध पक्षहरू हुन्छन् । प्रतिकारात्मक, प्रवर्द्धनात्माक वा उपचारात्मक सबै पक्षहरूको महत्व असल स्वास्थ्य प्राप्तिको निम्ति उत्तिकै रहेको हुन्छ । पूर्ण स्वास्थ्यका लागि शारीरिक, मानसिक तथा सामाजिक तीनै पक्षहरूलाई समेट्नु पर्दछ ।
हाल आएर समाजमा सुर्तीजन्य पदार्थले समाजको हरेक पक्षहरूमा मन्द विषको रूपमा मानव सभ्यतालाई नै विकृतिसँगै अन्धकार वा विनाशतिर धकेलिरहेको छ । धुम्रपान भन्नाले धुमपान वा धुवाँ सेवन भन्ने साधारण अर्थमा बुझिन्छ । धुवाँ सेवन भनेको चुरोट, तमाखु, सुर्ती, गाँजा वा कक्कड वा कुनै पनि सुर्तीजन्य पदार्थमा आगो लगाएर त्यसबाट निस्केको धुवाँ सेवन गर्नु हो । जब मानव सभ्यतामा आगोको आविष्कार भयो, त्यतिबेला देखिनै धुवाँको सुरुवात भएको मान्न सकिन्छ । बिस्तारै सुर्तीजन्य पदार्थमा आगो लगाएर सेवन गर्ने प्रचलनको पनि ऐतिहासिक कालदेखि नै सुरुवात भएको मान्न सकिन्छ ।
नयाँ संसार (अमेरिकी महादेश)मा सबैभन्दा पहिले धुम्रपान प्रचलित रहेको पाइन्छ । युरोपेलीहरूले अमेरिका पत्ता लगाएपछि मात्र धुम्रपानको सुरुवात गरेका हुन्, जुन करिब १६औं शताब्दीतिर पर्दछ । अमेरिकी रेड इण्डियनहरूले धुम्रपान गर्ने नाली (पाइप)लाई ‘टोबागो’ भन्दछन्, जसमा उनीहरू सुर्तीको पात हालेर सेवन गर्दथे ।
विभिन्न उत्सव, समारोहमा शान्तिवार्ता हुँदा यस्तो धुम्रपान गरिन्थ्यो । कालान्तरमा यही बिरुवाको नाम निकोटिन रहन गयो । बिरुवाको पातको सेवनलाई लोकप्रिय बनाउने फ्रेन्च नागरिक ज्याँ निकोटको नामबाट निकोटियाना बन्नगएको हो । सुर्तीको बिरुवा सुरुमा युरोपमा औषधिको रूपमा भित्र्याइएको थिायो । त्यतिबेला पनि युरोपमा सुर्तीलाई राम्रो मानिएको थिएन ।
टर्कीमा धुम्रपान गर्नेहरूको लागि मृत्युदण्ड समेत दिने चलन थियो । रसियाका बादशाहले धुम्रपान गर्नेको नाक चिर्ने, कोर्रा लगाएर साइबेरियामा निर्वासित गर्ने तजबिज गरेका थिए । चुरोटको धुवाँमा शरीरलाई असर गर्ने चार हजार रासायनिक तत्वहरू रहेका हुन्छन् । त्यसमध्ये मुख्य तत्वहरू कार्बन मोनोअकसाइड, निकोटिन, टार आदि प्रमुख हुन् ।
हिन्दु वैदिक संस्कारअनुसार देवाधिदेव महादेव विष, भाङ, धतुरो खाई मात्तिएर बस्दथे भन्ने भनाइ छ भने प्रसंगहरूमा जब महादेव सुत्ने समय हुन्थ्यो वा कुनै नयाँ कार्य गर्नुपरेमा भाङ भन्ने धुम्रपान गर्दथे भनिन्छ । हाल पनि गाँजा खाने मानिसहरू जोगीहरूसँग बसेर महादेवको बुटी भनी सेवन गर्दछन् ।
विश्वमा धुम्रपान अम्मलीहरूको ठूलो भाग दक्षिण पूर्वी एसियामा अवस्थित छ । विशेषतः नेपाल, भारत, पाकिस्तानमा धुम्रपानका अम्मलीहरू अधिक मात्रामा रहेका छन् । नेपालको हिमाली तथा पहाडी भागमा चुरोट, बिँडी, तमाखु, गाँजा खानेहरूको संख्या बढी मात्रामा रहेको छ भने तराई भागमा सुर्ती सेवन गर्नेहरूको संख्या अधिक मात्रामा छ ।
सुर्तीजन्य पदार्थको कारणबाट लाग्ने रोगका रोगीहरूको संख्या नेपालमा अधिक मात्रामा रहेको छ । चुरोट, बिँडी, तमाखु सेवनका कारण दम, फोक्सोको रोग, अपच, फोक्सोको क्यान्सरजस्ता रोगहरू तथा सुर्ती सेवनका कारण गालाको क्यान्सर, मुखको क्यान्सर, दाँत तथा गिजारोग आदि रोगहरू लाग्ने गरेका छन् । त्यसभन्दा बाहेक सुर्तीजन्य पदार्थको सेवनबाट महिला तथा पुरुषमा बाँझोपन समेत अधिक मात्रामा लागेको पाइन्छ ।
त्यस्तै देशमा अधिक मात्रामा रहेको क्षयरोग, मिर्गाैलाको रोग, श्वासप्रश्वाससम्बन्धी रोग आदि धुम्रपानको उपज हो भन्नुमा कसैको दुईमत नहोला । मानिसमा यसको आगोले सल्काएर धुवाँ तान्ने लत बसिसकेपछि संसारमा अर्बौँ मानिसहरू धुवाँको दास बनेका छन् । आफ्नो जिन्दगी जलाउँदै छन् शुद्ध स्वास फेर्ने फोक्सो ।
संसारमा हरेक मिनेट एक करोड चुरोट बिक्री हुन्छ भने हरेक दिन २५ अर्बभन्दा बढी बिक्दछ । हरेक आठ सेकेन्डमा एक जनाको सुर्ती सेवनको कारणले मृत्यु हुनेगर्दछ भने हरेक १० जनामध्ये एक जना वयस्कको अकालमा संसारभरि चुरोट सेवनको कारणले हुन्छ । यस्तै चक्र चलिरहने हो भने सन् २०३० सम्ममा चुरोट सेवनले छमध्ये एक जना मान्छेको मृत्यु गराउने विश्वव्यापी तथ्यांकको पूर्वअनुमान छ । सामान्यतया धुम्रपानका अम्मलीहरू विशेषगरी गरिबीहरूको कारणसँगै झुण्डिएको छ साथै धनी मानिसहरू पनि धुम्रपान सोखको रूपमा सेवन गर्दछन् ।
मानिस गरिब भएपछि विविध चिन्तामा डुब्ने गर्दछ र तनावबाट मुक्ति पाउन सकिन्छ भन्ने भ्रममा परेर अधिक धुम्रपान गर्दछन्, जसबाट स्वास्थ्यमा असर पर्नगई पुनः बिरामी पर्दछ र पैसा खर्च गरेर उपचार गर्नुपर्दछ । यसरी धुम्रपान र गरिबीबीच चक्र चलिरहन्छ । गरिबीको कारणबाट रहेको निरक्षरता पनि धुम्रपानको अम्मली बनाउने प्रमुख तत्व हो । उदाहरणको रूपमा हाम्रो टोलका एक जना व्यक्तिले एकदिनमा कम्तीमा २० वटा सूर्य चुरोट सेवन गर्दछन् भने अब उनको धुम्रपान खर्च हेरौँ ।
आजभोलि सूर्य चुरोटको मूल्य प्रतिगोटा २० रुपैयाँ रहेको छ । एक दिनमा (२०ह२०=४०० रुपैयाँ, १ महिनामा (३०ह४००)=१२००० रुपैयाँ, १ वर्षमा (३६५ह४००)=१४६००० रुपैयाँ, अब यदि उसले १५ वर्षमा धुम्रपान सुरु गरेको भए, (६०–१५) वर्ष ४५ वर्षमा जम्मा खर्च (४५ह१४६०००)=६५७०००० रुपैयाँ गर्दछ । जुन रकमले उनले आरामसँग जिन्दगी बिताउन सक्दछन् भने वृद्ध अवस्थामा दम, खोकीजस्ता रोगसँग जुध्नु पर्दैन । स्मरण रहोस् उक्त रकममा धुम्रपानबाट लाग्ने रोगमा खर्च हुने रकम समावेश गरिएको छैन ।
समाजमा धुम्रपानको अधिक अम्मली बनाउनमा प्रमुख भूमिका समुदायका अभिभावक वा प्रतिष्ठित व्यक्तित्वहरूको समेत रहेको पाइन्छ । जब हजुरबुबाले नातिलाई तमाखु भर्नसक्ने हुँदा नहुँदै हुक्का पाइप, पानी भर्न र चिलिममा तमाखु टाँस्न व्यस्त गराउँछन् र आफू सोखले नलीमा मुख लगाएर गड्गडाउँछन् । हामी कल्पना गरौँ त्यो अबोध बाल मष्तिष्कमा कस्तो छाप पर्छ होला ?
आमा मेलापात जाँदा सिरानीबाट चुरोट र सलाई झिकेर लगिदिने काम विद्यालय जानुभन्दा अघि छोरीको हुन्छ भने विद्यालयबाट फर्कदा बेलुका बाबुआमालाई चुरोट र हजुरबुबालाई तमाखु किन्ने काम छोराको हुन्छ । एउटी आमा जो अबोध दुधे बालकलाई दुध चुसाउँदै बिँडीको धुवाँ उडाइरहेको हुन्छिन् । समाजका भद्रभलादमी चौतारीमा बसेर अरुको झगडा छिन्ने निहुँमा चुरोटको सर्को तानेर धुवाँसँगै एउटा निरीह व्यक्तिको हाँसो उडाउँछन् ।
पाँचतारे होटलदेखि छाप्रे रेष्टुरेन्टसम्म एक बोतल बियर फोरेर दशौँ चुरोट सल्काउँछन् र कोठामा बाक्लो कुहिरो फैलाउँछन् । यसप्रकारको वातावरणमा हुर्केको एउटा बालक अब कसरी धुम्रपानको अम्मली नबनी रहन सक्छ ? समुदायमा धुम्रपान गर्नेहरूमध्ये निरक्षरको संख्या अधिक रहेको छ । जबसम्म अन्धकाररूपी निरक्षरतालाई हटाउन सकिँदैन तबसम्म धुम्रपान मात्र नभई समाजको कुनै पनि कुलतलाई हटाउन असम्भव हुन्छ ।
राज्यले असल नागरिक निर्माण गर्ने भन्ने उद्देश्य बनाउनुभन्दा पहिले देशलाई स्वस्थ जनशक्तिको कति महत्व छ भनी बुझ्नु नितान्त जरुरी छ । समुदायका गुरुहरू जो अभिभावकसँग विद्यार्थीको असल भविष्यको कुरा गर्दा चुरोट तानिरहेका हुन्छन् र विद्यार्थीलाई कक्षामा धुम्रपान गर्नु हुँदैन भनिरहेका हुन्छन् ।
शिक्षा एउटा समुदायको त्यो आवाज हो, जसले व्यक्तिको व्यक्तिगत आचरणदेखि समाज र राष्ट्रको भविष्य ठेक्का लिएको हुन्छ । त्यसैले शिक्षकले धुम्रपानविरोधी अभियानमा सशक्त भूमिका निर्बाह गर्न सक्दछ । धुम्रपान सुरुवात गर्ने साथीभाइसँगको लहलहैको उमेर किशोर समूह हो, जुन अहिलेका बालबालिकाहरूको विद्यालय, विश्वविद्यालयमा बितिरहेको हुन्छ । उक्त समयमा उचित निगरानी भएमा देशमा व्याप्त अम्मलीको संख्या पक्कै नियन्त्रण गर्न सकिन्छ ।
विभिन्न व्यक्तिहरू समाजमा आफ्नै किसिमको स्वभाव लिएर जन्मेको हुन्छ । त्यसैले त भनिन्छ– कुण्ड–कुण्ड पानी, मुण्ड–मुण्ड बुद्धि हुन्छ । त्यस्तै मानिसका सोखहरू पनि विविध प्रकारका हुन्छन् । एउटा व्यक्ति समाजमा शारीरिक, मानसिक तथा सामाजिकरूपले स्वस्थ भएर बाँच्नको लागि सामान्य स्वभाव हुनु आवश्यक हुन्छ ।
धुम्रपान गर्ने व्यक्तिहरू केही न केही रूपमा असामान्य स्वभाव भएका हुन्छन्, त्यसले समाजमा विभिन्न विकृतिहरू देखाइरहेको हुन्छ । धुम्रपानको असरलाई कम गर्न यसको विरुद्ध जनचेतना जगाउने कार्यक्रमहरू सञ्चालन गर्नुपर्दछ, खाना खाएपछि धुम्रपान गर्न लाग्ने तलतल मेट्न ल्वाङ, सुकुमेलजस्ता वस्तु सेवन गरेर यसको तलतलबाट बच्न सकिन्छ, किशोरवयको समयमा धुम्रपानको सुरुवात गर्ने भएकोले उक्त समयमा विद्यालय, शैक्षिक संस्था तथा अभिभावकले विशेष निगरानी राख्नुपर्छ, धुम्रपानको कुलतमा नफस्नको लागि धुम्रपान सेवन गर्ने साथीहरूसँग नहिँड्ने यदि कुनै साथी धुम्रपान गर्ने भएमा छाड्न लगाउनुपर्छ, विशेषतः आमाबाबु वा परिवारका ठूला व्यक्तिहरूको धुम्रपानबाट बालबालिकाले सिक्ने हुनाले घरपरिवारमा ठूलावडाले धुम्रपान गर्नु हुँदैन, पीर, चिन्ता हटाउन धुम्रपानले सहयोग गर्दछ भन्ने भ्रम हटाउनुपर्छ, धुम्रपानबाट मुख गन्हाउने, टाउको दुख्ने, छातीको रोग, मुटुको रोग, दम, क्षयरोग, दाँत र गिजाको रोग, विभिन्न क्यान्सरजस्ता रोगहरू लाग्ने भएकोले विभिन्न श्रव्यदृश्य तथा छापा माध्यमहरूबाट धुम्रपानविरोधी प्रचारप्रसार गर्नुपर्छ, धुम्रपानसम्बन्धी भड्किला विज्ञापनहरू छाप्न र प्रशारण गर्न बन्द गराउनुपर्छ, धुम्रपानबाट परिवार, समुदाय र राष्ट्रमा परेको आर्थिक, सामाजिक नकारात्मक असरबारे समयमै कार्यानीति बनाई स्थानीय सरकार, प्रदेश सरकार र केन्द्रीय सरकारले यो समस्या हल गर्न पहल गर्नु समयको माग हो । यसो भएमा मात्र हरेक वर्ष मे ३१ मा मनाइने विश्व धुम्रपानरहित दिवसले सार्थकता पाउनेछ ।
क्याटेगोरी : विचार / ब्लग
ताजा अपडेट
- निर्यात बढाउन हरसम्भव प्रयत्न गर्ने प्रतिबद्धता
- बेलायतद्वारा जलवायु परिवर्तनका असर घटाउन गरेका प्रतिबद्धताअनुसार सहयोग हुन्छ : विशेष प्रतिनिधि क्याथे
- मोटरसाइकल दुर्घटनामा एकको मृत्यु
- यस्तो छ आजका लागि विदेशी मुद्राको विनिमय दर
- एमाले इलामको अध्यक्षमा बराल निर्वाचित
- ‘चाइना कार्ड’ भन्दै पूर्व प्रधानमन्त्री प्रचण्डले दिएको अभिव्यक्तिप्रति आपत्ति
- स्थानीय तह उपनिर्वाचनस् कांग्रेसले चयन गर्यो कोशी र गण्डकी प्रदेशका उम्मेदवार
- डिजेल र मट्टितेलको मूल्य बढ्यो
धेरैले पढेको
- सुनचाँदीमा सिन्डिकेट लगाएको भन्दै नेपाल राष्ट्र बैंकविरुद्ध सर्वोच्चको कारण देखाऊ आदेश
- समसामयिक राजनीतिक व्यङ्ग्य
- चिया पसल पनि कम्पनी ?
- ढोरपाटन जोड्ने सडक कालोपत्रे गरिँदै
- युनिश शाहीको गीत ‘धारिलो तिर˝ को भ्युज वान मिलियन नाघ्यो
- राजेन्द्र विमल र हरिहर शर्मालाई पुरस्कृत गरिने
- एक्सेल डेभलपमेन्ट बैंकको ट्राफिक प्रहरीलाई सहयोग
- इन्फिनिटी लघुवित्तको सातै प्रदेशमा तालिम सम्पन्न
तपाईको प्रतिक्रिया