एमसीसी : समाधानका उपाय
के. बी. बस्नेत २०७८, फागुन ३ ११:५७ 
काठमाडौं । सन् १९८० को दशकअघि विकसित देशहरूले नेपालजस्तो अल्पविकसित देशहरूलाई सोझै अनुदान, सहुलियत कर्जा र प्राविधिक सहयोग समेटी वैदेशिक सहयोग उपलब्ध गराउँदै आएका थिए । परन्तु यी देशहरूले न त वैदेशिक सहयोग पूरा प्रयोग गर्न सके न त सदुपयोग नै गर्न सके ।
सन् १९८० को दशकपश्चात् गैरसरकारी तथा अन्तर्राष्ट्रिय सघसंस्थाहरूमार्फत वैदेशिक सहयोग गर्ने रणनीति अवलम्बन गरियो । तर झण्डै ४० वर्षको यस्तो अभ्यासले पनि आशा गरेअनुरूप परिमाण प्राप्त हुन सकेन । वास्तवमा थोरै व्याक्ति तथा समूहले वैदेशिक सहयोगबाट केही फाइदा लिए पनि यसबाट दिगो विकासमा भने खासै योगदान प्राप्त हुन सकेन ।
अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्धमा यथार्थवादी सिद्धान्तका सस्थापक मानिने हान्स मार्गेन थाउले वैदेशिक सहायतालाई द्विविधाको नीति भनेझैँ मिलेनियम न्यालेन्ज कर्पोरेसनअन्तर्गत प्राप्त हुने अमेरिकी आर्थिक सहायताको सम्बन्धमा यस्तै द्विविधा छ । विपक्षी दल, बुद्धिजीवी नागरिक समाज मात्र नभई सत्ताशीन दलसमेत यस सम्बन्धमा अनभिज्ञ छन् ।
वस्तुतः एमसीसीको सम्बन्धमा विवादलाई चार किसिमले वर्गीकरण गर्न सकिन्छ । पहिलो, एमसीसीका समर्थक हुन्, जो यहाँको आर्थिक विकासमा एमसीसीले ठूलो योगदान पु¥याउन सक्ने विचार प्रकट गर्दछन् । यस सम्बन्धमा वर्तमान प्रधानमन्त्रीलगायत प्रमुख प्रतिपक्षी दल कांग्रेस र उदारवादी पुँजीवादी विचारधारा अवलम्बन गर्ने व्यक्तिहरू पर्दछन् ।
एमसीसीमा लगानीका लागि प्राथामिकता तय गर्न प्राप्तकर्ता देशलाई दिइए पनि यसले दाता र ग्राहकबीचको सम्बन्ध समान रहने धारण अस्वीकार गर्छ । उक्त परियोजना सम्झौताको प्रावधानअनुसार नेपालको कानुनभन्दा सम्झौतामा उल्लेख गरिएका नीतिनियमहरू नै प्रबल रहनेछन् । यी नीतिनियमहरूविरुद्ध काम गरेमा उक्त परियोजना नै रद्द हुनेछ । वास्तवमा एउटा विकासको परियोजनालाई देशभन्दा पनि बढी महत्व दिई स्वीकार्नु निःसन्देह पनि दातासमक्ष नेपालको सार्वभौमसत्ताको अर्थ नभएको स्पष्ट हुन्छ । नेपालजस्तो राजनीतिक अस्थिरता भएको देशमा दाताराष्ट्रले आफ्ना सुनिश्चितताको तर्क राख्नु स्वाभाविक हो । परन्तु दाता राष्ट्रसँग परियोजना रद्द गर्नसक्ने अरु प्रावधान आएकाले सार्वभौमसत्तासँग सम्झौता हुने प्रावधान राख्न जरुरी छैन ।
हाल एमसीसी आईपीएसको अंग हो वा होइन भन्ने कुरा बहसमा छ । यस सन्दर्भमा समर्थकहरू एमसीसीको अवधारण आईपीएसको भन्दा पुरानो भएकोले अंग रहेको दाबी गर्दछन् । तर एमसीसीको अवधारण आईपीएसको भन्दा जेठो भएकोले अंग होइन भन्ने तर्कमा कुनै तुक छैन । किनभने एउटा प्रयोजनका लागि स्थापित परियोजना अन्य काममा प्रयोग भएको धेरै उदाहरण छैन ।
साधारणतः साना टापु राष्ट्रहरूलाई सहायता दिन नमान्ने अमेरिकाले सन् २०१९ मा सोमालिया टापुले आईपीएसलाई समर्थन गरेपछि एमसीसीयोग्य मानेको थियो । वर्तमान समयमा आईपीएसलाई सक्रियताका साथ अघि सारेको ट्रम्प प्रशासनले एमसीसीले प्रभावशाली संस्थाको रूपमा काम गरिरहेको देखिन्छ । ट्रम्प राष्ट्रपति भएपश्चात् एमसीसीमा धेरै रानीतिक नियुक्ति गरियो जुन ट्रम्पका पक्षमा रहेका माध्यमहरूले प्रशंसा गरे ।
निःसन्देह पनि नेपालको आर्थिक विकासका लागि लगानी नितान्त आवश्यक छ । तर कोभिड–१९ को कारणले वर्तमान सरकार यहाँका कर्मचारीहरूलाई तलब दिन नसक्ने अवस्थामा छ । यस्तो अवस्थामा कुनै पनि विकास कार्य सञ्चालन गर्न वैदेशिक सहायताले यहाँको सार्वभौमसत्ता र यसले अवलम्बन गर्ने वैदेशिक नीतिसँग कुनै सम्झोता हुन नदिन सुनिश्चत गर्न जरुरी छ ।
अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्धमा यथार्थवादी सिद्धान्तका सस्थापक मानिने हान्स मार्गिन थाउले वैदेशिक सहायतालाई द्विविधाको नीति भनेझैँ मिलेनियम च्यालेन्ज कम्प्याक्ट (एमसीसी) अन्तर्गत प्राप्त हुने अमेरिकी आर्थिक सहायता पनि यस्तै द्विविधामा रहेको छ । वास्तवमा विपक्षी दल, बुद्धिजीबी र नागरिक समाज मात्र नभई सत्तासीन दलसमेत यस सम्बन्धमा अनभिज्ञ छन् । एमसीसीको सम्बन्धमा विद्यमान विवादलाई चार किसिमले वर्गीकरण गर्न सकिन्छ । पहिलो, एमसीसी परियोजनाका समर्थकहरू हुन् जो यहाँको आर्थिक विकासमा उक्त परियोजनाले ठूलो सघाउ पु-याउन सक्ने विचार प्रकट गर्दछन् । यसमा वर्तमान प्रधानमन्त्री, प्रमुख प्रतिपक्षी दल कांग्रेस र उदारवादी पुँजीवादी विचारधारा अवलम्बन गर्ने व्यक्ति पर्दछन् ।
अमेरिकी सरकारले एमसीसी कार्यान्वयनका लागि सम्झौताअनुसार संसदीय अनुमोदन अनिवार्य सर्त रहेको जनाएको छ । गत असार १६ गते कार्यान्वयन गर्ने प्रतिबद्धता गरेको नेपाल सरकारले यस सम्बन्धमा धेरै समय व्यतीत गरे पनि निष्कर्षमा पुग्न सकेको छैन ।
संसद्मा छलफल हुनुपर्ने उक्त विषय सरकार र नेकपाको अकर्मण्यताको कारण सडक आन्दोलनबाट छिनोफानो गर्न खोज्ने समूह हावी हुनु निःसन्देह पनि दुःखको कुरा हो । यस सम्बन्धमा आफूलाई रूपान्तरणकारी र वैकल्पिक राजनीतिका नेता ठान्ने र सदैव ठूला दलका नेताहरूलाई गालीगलौज गरेर राजनीतिक उचाइका सपना देख्नेहरूसमेत सम्मिलित हुनु अवश्य पनि विडम्बना भएको छ । यसले नेपालमा नयाँ राजनीतिक दलको चेतनास्तर र धरातल सस्तो प्रचारबाजीमा केन्द्रित रहेको महसुुस हुन्छ ।
एमसीसी परियोजनाअन्तर्गत विकासका पूर्वाधार र खासगरी ऊर्जा र सडकको विकास गर्ने हो । कोभिड–१९ को महामारीपछि सरकारी राजस्वले कर्मचारीहरूलाई तलब खुवाउन पनि गाह्रो भएको बेला पूर्वाधार विकासका लागि बाह्य सहयोगको नितान्त आवश्यक छ ।
अमेरिकी जनताले तिरेको करबाट अन्य मुलुकमा सञ्चालन हुने परियोजना निःशर्त हुनुपर्छ भन्नु स्वभाविक होइन । परन्तु उक्त परियोजनामा अमेरिकाको स्वार्थ नभएको भन्न सकिँदैन । यो स्वार्थको कारण नेपालको सार्वभौमिकता, आर्थिक तथा सामाजिक विकासमा गतिरोध हुन्छ भने उक्त परियोजना स्वीकार्न हँुदैन । यद्यपि वर्तमान सम्झौताका कुराहरू आ–आफ्ना तरिकाले व्याख्या गरेर उक्त परियोजना फिर्ता पठाउन केही व्याक्तिहरू तल्लीन छन् । उद्योग व्यवसायीहरूले एमसीसी सम्झौता संसद्बाट अविलम्ब अनुमादन गरेर कार्यान्यन गर्न सरकारसँग आग्रह गरेका छन् । यसमा नेपाल र संयुक्त राज्य अमेरिकाको सरकारको तर्फबाट अर्थशास्त्रीहरूको एक संयुक्त टोलीले नेपाल सरकारमा संलग्न तथा असंलग्न विभिन्न सरोकारवालाको सक्रिय सहभागितामा यहाँको आर्थिक विकासका लागि विस्तृत अध्ययन गरिएको छ । नेपालको हितमा आउने विदेशी रकम अन्योलमा पार्न नहुने उनीहरूको भनाइ छ ।
राजनीतिक मतभेदभन्दा राष्ट्रिय हितलाई बढी प्राथमिकता दिन अनुरोध गर्दै उनीहरूले एमसीसी सम्झौता कार्यान्वयन गरिएमा कोरोना महामारीबाट थलिएको अर्थतन्त्रलाई उकास्न केही राहत पुग्ने दाबीसमेत गरेका छन् ।
यहाँ विद्युत् प्रसारण लाइनहरू अवश्यकताअनुसार निर्माण गर्न नसकिएमा एकतर्फ जलविद्युत् उत्पादनमा भइरहेको लगानी जोखिममा पर्ने सम्भावना छ भने अर्कोतर्फ यहाँको अर्थतन्त्रमा पनि नकारात्मक प्रभाव पर्नेछ । यथार्थतः यहाँको प्रसारण प्रणाली विकास योजनाको एक सशक्त अंशको रूपमा रहेको एमसीसीअन्तर्गत निर्माण गर्न लागिएको प्रसारण लाइन यथाशीघ्र सम्पन्न गर्न सकेमा धेरै फाइदा हुने निजी क्षेत्रको भनाइ छ ।
यहाँ लामो समयदेखि एमसीसीको चर्चा भए पनि हालसम्म पनि यससम्बन्धी टुंगो लाग्न सकेको छैन । जुन दुःखको कुरा हो ।
यहाँको राजनीतिक दलको नेताहरूले सत्तामा रहेको बेला र सत्ताबाहिर रहेको बेला यस सम्बन्धमा फरक धारणा प्रकट गरेका छन् । परन्तु यहाँका प्रायः सबै राजनीतिक दलका नेताहरूको धारणा मिल्दोजुल्दो देखिन्छ । उनीहरूले उक्त परियोजना पारित गर्न हुँदैन भनेका छैनन् अपित यसमा उल्लिखित केही बुँदाहरूमा आपत्ति तथा असहमति जनाई संशोधन गर्नुपर्नेमा जोड दिएका छन् ।
वस्तुतः एमसीसीको राजनीतिक आस्था र सिद्धान्त कारक र बाधक देखिँदैन । उदाहरणका लागि नेपाली कांग्रेसका नेताहरूले सुरुदेखि नै उक्त परियोजनाको पक्षमा आफ्ना विचार व्यक्त गर्दै आएका छन् । नेकपा माओवादी केन्द्रका नेताहरूले यसमा लेखिएका केही बुँदाहरू संशोधन गर्न चाहेका छन् भने ऐमालेका नेताहरू पनि विपक्षमा देखिँदैनन् ।
वर्तमान समयमा एमसीसीको बारेमा यहाँ विद्यमान विभिन्न राजनीतिक दलका नेता तथा बुद्धिजीवीहरूबीच बृहत् छलफल गरी उपयुक्त निष्कर्षमा पुग्न नितान्त आवश्यक छ । उक्त परियोजना नेपालको हितमा भए अविलम्ब स्वीकार्नु वाञ्छनीय हुन्छ । नत्र भने फिर्ता पठाउन नै उचित हुन्छ । यस्तो निष्कर्ष गर्न नसके वर्तमान अवस्थाको पुनरावृत्ति हुनेछ जसबाट अमेरिकी सरकार रुष्ट हुने धेरै सम्भावना देखिन्छ ।
क्याटेगोरी : विचार / ब्लग
ताजा अपडेट
- तनहुँ बस दुर्घटनाः बस चालकको मृत्यु
- परिवार नियोजन सङ्घको केन्द्रीय अध्यक्षमा डा श्रेष्ठ निर्वाचित
- रवि लामिछानेविरुद्ध काठमाडौँबाट पक्राउ पुर्जी जारी
- राष्ट्रपतिसमक्ष नवनियुक्त राजदूतको शपथ
- रास्वपाले दोस्रो चरणको आन्दोलन चलाउने
- साइबर प्रविधिमा आधारित ठगीमा विद्यार्थी बढी संलग्नः राष्ट्र बैंक
- जानकी विवाह महोत्सवको निम्तो दिन मुख्यमन्त्रीको टोली अयोध्या प्रस्थान
- बीमा प्राधिकरण र एक्चुरियल सोसाइटीबीच सम्झौता
धेरैले पढेको
- सुनचाँदीमा सिन्डिकेट लगाएको भन्दै नेपाल राष्ट्र बैंकविरुद्ध सर्वोच्चको कारण देखाऊ आदेश
- समसामयिक राजनीतिक व्यङ्ग्य
- चिया पसल पनि कम्पनी ?
- ढोरपाटन जोड्ने सडक कालोपत्रे गरिँदै
- युनिश शाहीको गीत ‘धारिलो तिर˝ को भ्युज वान मिलियन नाघ्यो
- राजेन्द्र विमल र हरिहर शर्मालाई पुरस्कृत गरिने
- एक्सेल डेभलपमेन्ट बैंकको ट्राफिक प्रहरीलाई सहयोग
- इन्फिनिटी लघुवित्तको सातै प्रदेशमा तालिम सम्पन्न
तपाईको प्रतिक्रिया