नेपाली समाजमा सामाजिक सञ्जालको प्रभाव
शंकर मान सिंह २०७९, कात्तिक १३ १२:३० 
काठमाडौं । सामाजिक सञ्जाल भनेको के हो ? सामाजिक सञ्जाल शब्दले साथी, परिवार, सहकर्मी वा ग्राहकहरूसँग सम्पर्कमा रहन इन्टरनेटमा आधारित सामाजिक सञ्जाल साइटहरूको प्रयोगलाई जनाउँछ । सामाजिक सञ्जाल फेसबुक, ट्विटर, इन्स्टाग्राम र जस्ता साइटहरूमार्फत सामाजिक उद्देश्य, व्यापार उद्देश्य वा दुवै हुन सक्छ । ग्राहकहरूलाई संलग्न गराउन खोज्ने मार्केटरहरूको लागि सामाजिक सञ्जाल पनि महत्वपूर्ण अवसर हो । ३१ डिसेम्बर २०२१ सम्म फेसबुक मासिक आधारमा २.९१ अरब मानिसहरूले प्लेटफर्म प्रयोग गरेर सबैभन्दा ठूलो र सबैभन्दा लोकप्रिय सामाजिक नेटवर्क बनेको छ ।
अर्को सबैभन्दा लोकप्रियमध्ये हो सामाजिक सञ्जाल भनेको इन्टरनेटमा आधारित सामाजिक सञ्जाल प्लेटफर्महरूको प्रयोग हो र साथीहरू, परिवार वा साथीहरूसँग सम्पर्कमा रहन । अमेरिकामा तीन सबैभन्दा लोकप्रिय सामाजिक सञ्जाल साइटहरू फेसबुक, इन्स्टाग्राम र ट्विटर समावेश छन् । मार्केटरहरूले ब्रान्ड पहिचान बढाउन र ब्रान्ड बफादारीलाई प्रोत्साहित गर्न सामाजिक सञ्जाल प्रयोग गर्छन् । सामाजिक मिडियाले मानिसहरूलाई विभिन्न आवश्यकताहरूको लागि व्यवसायहरूसँग जोड्न मदत गर्न सक्छ । त्यहाँ सामाजिक सञ्जालसँग सम्बन्धित बेफाइदाहरू छन्, जसमा गलत जानकारीको फैलावट, प्रयोगकर्ताको नाम न छाप्ने चिन्ताहरू र सामाजिक नेटवर्क प्रोफाइलहरू प्रयोग र मर्मत गर्ने उच्च लागत समावेश छ ।
कसरी सामाजिक सञ्जाल काम गर्दछ सामाजिक सञ्जालले प्रविधिको प्रयोग गरेर व्यक्तिगत र व्यावसायिक सम्बन्धहरूको विकास समावेश गर्दछ । यो फेसबुक, इन्स्टाग्राम र ट्विटरजस्ता सामाजिक सञ्जाल साइटहरूको प्रयोगमार्फत गरिन्छ । यी साइटहरूले मानिसहरू र निगमहरूलाई एक–अर्कासँग जडान हुन अनुमति दिन्छ ता कि तिनीहरूले सम्बन्ध विकास गर्न र जानकारी, विचारहरू, र सन्देशहरू साझा गर्न सक्छन् ।
परिवार र साथीहरूको लागि परिवारका सदस्यहरू र साथीहरू फेसबुकजस्ता व्यक्तिगत सामाजिक सञ्जाल साइटहरूमार्फत पुनः जडान रहन सक्छन् । तिनीहरूले आफ्नो जीवनमा दैनिक वा महत्वपूर्ण घटनाहरूमा फोटोहरू र स्थिति अद्यावधिकहरू साझेदारी गर्न सक्छन् । मार्केटरहरूको लागि सामाजिक सञ्जाल सामान्यतया मार्केटरहरूद्वारा ब्रान्ड पहिचान बढाउन र ब्रान्ड बफादारीलाई प्रोत्साहन गर्न प्रयोग गरिन्छ ।
सोसल मिडिया मार्केटिङले ब्रान्डको आवाज र सामग्रीलाई बढावा दिन मदत गर्दछ । यसले कम्पनीलाई नयाँ ग्राहकहरूका लागि थप पहुँचयोग्य र अवस्थित ग्राहकहरूको लागि थप प्रख्यात बनाउन मदत गर्न सक्छ, उदाहरणका लागि, एक बारम्बार ट्विटर प्रयोगकर्ताले पहिलो पटक समाचार फिडमार्फत कम्पनीको बारेमा जान्न र उत्पादन वा सेवा किन्न निर्णय गर्न सक्छ ।
कम्पनीको ब्रान्डमा जति धेरै व्यक्तिहरू खुला हुन्छन्, कम्पनीको नयाँ ग्राहकहरू फेला पार्ने र कायम राख्ने सम्भावना त्यति नै बढी हुन्छ । मार्केटरहरूले रूपान्तरण दरहरू सुधार गर्न सामाजिक सञ्जाल प्रयोग गर्छन् । निम्न निर्माणले नयाँ, भर्खरका र लामो समयका ग्राहकहरूसँग पहुँच र अन्तरक्रिया प्रदान गर्दछ । सामाजिक मिडियामा ब्लग पोस्टहरू, छविहरू, भिडियोहरू, वा टिप्पणीहरू साझेदारी गर्नाले अनुयायीहरूलाई प्रतिक्रिया दिन र संलग्न हुन, कम्पनीको वेबसाइट भ्रमण गर्न र ग्राहकहरू बन्न अनुमति दिन्छ । प्रमुख सामाजिक सञ्जाल प्लेटफर्महरू फेसबुक फेसबुक एक सामाजिक सञ्जाल हो जसले प्रयोगकर्ताहरूलाई मानिसहरू, व्यवसायहरू, र संस्थाहरूसँग जोडिने अवसर प्रदान गर्दछ । तिनीहरूले अपडेटहरू पोस्ट गर्न र अरूको पोस्टहरूमा प्रतिक्रिया दिन सक्छन् ।
सूचना र सञ्चार प्रविधि विगत २० वर्षमा द्रुतरूपमा परिवर्तन भएको छ, जसको प्रमुख विकास सामाजिक सञ्जालको उदय हो । परिवर्तनको गति बढिरहेको छ । उदाहरणका लागि, मोबाइल प्रविधिको विकासले सामाजिक सञ्जालको प्रभावलाई आकार दिन महत्वपूर्ण भूमिका खेलेको छ ।
सामाजिक सञ्जाल एक लोकप्रिय उपकरण हो जसले भर्चुअल स्पेसहरूमार्फत जानकारी, विचार र अन्य प्रकारका अभिव्यक्तिहरू सिर्जना गर्न र साझेदारी गर्न मानिसहरूलाई सुविधा दिन्छ । मानिसहरूले इन्टरनेटमा नयाँ साथीहरू साझेदारी गर्न, लेख्न र भेट्न सोसल मिडिया प्रयोग गर्छन् । सन् १९८० को दशकमा जब इन्टरनेट सुरु भयो, यसले सञ्चारको नयाँ युगको प्रतिनिधित्व ग-यो । यद्यपि, आज हाम्रो जीवन पूर्णरूपमा परिवर्तन भएको छ । हामी एक क्लिकमा संसारभरका मानिसहरूलाई हेर्न, सञ्चार गर्न र सम्पर्क गर्न सक्छौँ । डिजिटल कनेक्टिभिटीले सबै कुरा सम्भव बनाएको छ । सन् १९९२ मा संयुक्त राज्य अमेरिकामा वर्ल्ड वाइड वेबको आविष्कार भएदेखि नै इन्टरनेटको प्रयोग विश्वभर फैलिएको छ । त्यसको असर नेपालमा पनि परेको छ । फेसबुक, ट्विटर, इन्स्टाग्राम, युट्युब र स्न्याप च्याट नेपालमा प्रयोग हुने केही सामाजिक सञ्जाल हुन् ।
सामाजिक सञ्जालले हाम्रो जीवन परिवर्तन गरेको छ । यसले विश्वभरका मानिसहरूलाई एकसाथ ल्याएको छ, मानिसहरूबीचका सबै अवरोधहरू हटाउँदै । हामी संसारभरका साथीहरू बनाउन सक्छौँ । मानिसहरू सजिलैसँग कुराकानी गर्न सक्छन्, आफ्ना विचारहरू, सूचनाहरू र विचारहरू साझा गर्न सक्छन् । त्यसैगरी, सामाजिक सञ्जाललाई पनि समसामयिक घटनाक्रमसँग जानकारी राख्न प्रयोग गर्न सकिन्छ, यसले हाम्रो वरिपरि के भइरहेको छ भन्ने कुरा थाहा पाउन सक्ने समाचार दिन्छ । यसले मानिसहरूको लागि रोजगार खोज्न इन्जिनको रूपमा पनि काम गर्दछ । सामाजिक सञ्जालमा केही समूहहरू सिर्जना गरिएका छन्, जहाँबाट हामीले विभिन्न पदका लागि रिक्त पदहरू देख्न सक्छौँ । ती पोस्टहरूमार्फत, हामी सबैभन्दा भर्खरको जागिर खुल्नेबारे अद्यावधिक रहन सक्छौँ । त्यसैगरी, यसले व्यापारिक कारणका लागि उत्पादनको प्रवर्द्धनमा मदत गर्दछ । मानिसहरूले फेसबुक र इन्स्टाग्रामजस्ता सोसल मिडिया प्लेटफर्महरूमा आफ्ना उत्पादनहरू बेचिरहेका छन् । आजकल मानिसहरूले यस मिडियालाई प्रचार उपकरणको रूपमा प्रयोग गरिरहेका छन्, जहाँ हामीले उत्पादनहरूको प्रचारको लागि पैसा लगानी गर्नुपर्दैन । यद्यपि, उल्टो पक्षलाई हेर्दा, हामी हाम्रो अधिकांश समय सोसल मिडियामा बिताउँछौँ, जसले पारिवारिक घनिष्टता घटाउँछ ।
मानिसहरू सामाजिक सञ्जालमा यति धेरै लत छन् कि धेरै आमाबाबुहरू आजका दिनहरू विलाप गर्छन् कि उनीहरूका छोराछोरीहरू उनीहरूसँग कुरा गर्नुभन्दा उनीहरूको उपकरणहरूमा बढी समय बिताउँछन् । त्यसैगरी, सामाजिक सञ्जालले आमनेसामने सञ्चारलाई कम गर्छ किनभने हामी भर्चुअल माध्यममा अन्तरक्रिया गर्न बढी सहज महसुस गर्छौँ, जहाँ हामी व्यक्तिको अनुहार वा अभिव्यक्ति देख्न सक्दैनौँ र हामी अनलाइन च्याट गर्न बढी सहज महसुस गर्छौँ ।
नेपाली समाजमा पर्ने असर
अन्य मुलुकमा झैँ नेपालमा पनि सामाजिक सञ्जाल जनताका लागि महत्वपूर्ण साधन बनेको छ । सामाजिक सञ्जाल प्रयोग गर्नेको संख्या दिनानुदिन बढिरहेको छ । मानिसहरूको सामाजिक सञ्जालको प्रयोग उनीहरूको प्राथमिकतामा आधारित हुन्छ । कोभिड–१९ को महामारीको समयमा, सामाजिक सञ्जाल विद्यार्थीहरूका लागि सबैभन्दा उपयोगी उपकरण थियो । त्यस्तै, अभिभावकहरू प्रायः अफिसमा काम गरिरहेका हुन्छन् र उनीहरूले आफ्ना बच्चाहरूको हेरचाह गर्न वा उनीहरूको गृहकार्यमा सहयोग गर्न समय पाउँदैनन् । तसर्थ, विद्यार्थीहरूले युट्युब र अन्य सोसल मिडिया साइटहरू हेरेर आफ्नो गृहकार्य सिक्न र पूरा गर्छन् ।
नेपाल दूरसञ्चार प्राधिकरणको पछिल्लो प्रतिवेदनअनुसार नेपालमा दुई करोड ७७ लाख मानिस इन्टरनेटको पहुँचमा छन् । जहाँ इन्टरनेटले हामीलाई विभिन्न तरिकामा फाइदा पु-याएको छ, यसले धेरै मानिसहरूको जीवनलाई पनि बर्बाद गरेको छ, यद्यपि यो प्रविधि बुद्धिमानीपूर्वक प्रयोग गरियो भने वरदान हो ।
सबै विद्यार्थीहरूको लागि उनीहरूको विचारहरू अन्वेषण गर्न, उनीहरूको क्षमता प्रदर्शन गर्न र नयाँ चिजहरू सिक्नको लागि एउटा प्लेटफर्मको रूपमा विकसित भएको छ । यद्यपि, धेरै व्यक्तिहरूले यसलाई सामान्य रूपमा लिएका छन् ।
सरसरी हेर्दा, नेपालमा आर्थिक वर्ष २०२०/२१ को साइबर ब्युरोको प्रतिवेदनअनुसार महिलाले दुई हजार तीन, पुरुषले एह हजार चार सय ७१ र दुई सय २४ उजुरी परेका गरी जम्मा तीन हजार नौ सय छ उजुरी परेका थिए । त्यसैगरी ५३ उजुरी फेसबुकसँग, दुई युट्युबसँग सम्बन्धित छन् भने दुई इन्स्टाग्राममा र नौ टिकटकमा । सामाजिक सञ्जाल साइटहरूको सबैभन्दा राम्रो उपयोग गर्नको लागि यो हामीमा निर्भर छ । स्पष्ट मापदण्ड, कानुन र जनचेतनाको कमीका कारण सामाजिक सञ्जालमा अपराध बढ्दै गएको धेरैको विश्वास छ । उनीहरू आफ्नो पहिचान लुकाएर भाग्न सक्छन् भन्ने भ्रममा छन्, जसले उनीहरूलाई अपराध गर्न प्रोत्साहित गर्छ । सामाजिक सञ्जाल प्रयोग गर्नुअघि, हामीले यसको फाइदाहरू र यसको दुरूपयोग गरेमा यसको परिणामहरूबारे सचेत हुनुपर्छ । कोभिड १९ को महामारीको समयमा काम गर्ने र पढ्ने तरिका परिवर्तन भएको थियो । विद्यार्थीहरूको लागि, तिनीहरूले आफ्नो अनलाइन कक्षाहरू लिन र सामाजिक मिडिया साइटहरूमार्फत आफ्नो शिक्षा जारी राख्न सक्षम थिए । सरकारले उचित कानुन बनाउनुपर्छ, जनचेतना जगाउनुपर्छ र देशमा डिजिटल साक्षरता बढाउनुपर्छ जसले गर्दा जनताले यसको सदुपयोग र जिम्मेवारीपूर्वक गर्न सकून् ।
सामाजिक सञ्जालले समाजमा सकारात्मक र नकारात्मक दुवै तरिकाले प्रभाव पार्न सक्छ । यसले मानिसहरूलाई टाढा बस्ने मानिसहरूसँग सम्पर्कमा रहन दृष्टिकोण दिन्छ । नेपालमा काठमाडौंको प्रमुख बालेनको जित र उनको क्रियाकलापमा सामाजिक सञ्जालको सबैभन्दा महत्वपूर्ण योगदान छ । यसले मानिसहरूलाई रमाइलो, आकर्षक र शैक्षिक सामग्री साझा गर्न दिन्छ । यसले व्यवसाय मालिकलाई ग्राहकहरूसँग जडान गर्ने तरिका दिन्छ ।
सामाजिक सञ्जाल प्लेटफर्महरू प्रयोग गर्ने मानिसहरूको संख्यामा भएको वृद्धि र तिनीहरूमा बिताएको समयले हाम्रो जीवनमा सामाजिक सञ्जालको प्रभावको बारेमा नीति निर्माताहरू, प्रशिक्षकहरू, अभिभावकहरू र चिकित्सकहरूबीच चासो र चिन्ता समेटेको छ ।
अनुसन्धानकर्ताहरूले यी प्लेटफर्महरूमा बिताएको समयले हाम्रो दैनिक जीवनलाई असर गर्ने तरिकाहरू छुट्याउन थालेका छन् । नेपाली जनताको दैनिक जीवनमा सामाजिक सञ्जालको सकारात्मक प्रभाव सामाजिक सञ्जाल बालबालिका र किशोरकिशोरीका लागि धेरै फाइदाजनक छ जब यो जानकारीको लागि आउँछ । किनकि त्यहाँ धेरै ब्लगहरू र भ्लगहरू छन् जसले जानकारी प्रदान गर्दछ । साथै समूह च्याटहरू हुन्छन् र बच्चाहरूले जानकारी साझा गर्न र एक–अर्कालाई सहयोग गर्न समूह अध्ययन समूह बनाउँछन् ।
नेपालमा सामाजिक सञ्जाल प्रयोगकर्ताहरूको द्रुतरूपमा विकास भइरहेको कारणले गर्दा अनलाइन नेटवर्क मार्केटिङ उच्च प्रभावका साथ कम बजेटमा उत्पादन र सेवाहरू प्रवर्द्धन गर्ने एउटा सफल विधि भएको छ । उन्नत विज्ञापन व्यवसायले राम्रो दरमा विस्तार गरिरहेको छ धेरै मानिसहरूले पसलहरू भ्रमण गर्नुको सट्टा चिजहरू खरिद गर्न उपकरणहरू प्रयोग गरिरहेका छन् । अत्याधिक इन्टरनेट प्रयोगले बनाइएका विभिन्न समस्याहरूले विचलित वैवाहिक सम्बन्ध र सम्बन्ध समस्याहरू समावेश गर्दछ । यद्यपि धेरै अनुसन्धानहरूले मानसिक स्वास्थ्य र समृद्धिमा सामाजिक सञ्जालको नकारात्मक प्रभावलाई औँल्याए पनि केही विश्लेषकहरूले भने कि तिनीहरूले उल्टो प्रभाव हुन सक्छ ।
सामाजिक सञ्जालको प्रयोगले मनोवैज्ञानिक कल्याण र समृद्धिमा समेत सुधार ल्याउन सक्ने केही अनुसन्धानहरूले प्रस्ताव गरेका छन् । नेपाल सरकारले सामाजिक सञ्जालमा ‘अनुचित’ सामग्री पोस्ट गर्ने व्यक्तिलाई चरित्रहत्या र राष्ट्रिय सार्वभौमसत्तामाथि आक्रमणको रूपमा लिन सक्नेगरी कडा सजायको व्यवस्था गरी अभिव्यक्ति स्वतन्त्रतामा अंकुश लगाउने नयाँ कानुनको व्यवस्था गरेको छ । सूचना प्रविधिको व्यवस्थापन र नियमनसम्बन्धमा सरकारले माथि उल्लिखित कसुरमा मिल्ने अनलाइन सामग्री पोस्ट गर्ने व्यक्तिलाई जरिवाना वा कैदको व्यवस्था गरेको छ । सामाजिक सञ्जालमार्फत कसैलाई पनि ठगी, निरुत्साहित, भेदभाव वा बदनाम गर्न नहुने व्यवस्था छ । सूचना विभागमा दर्ता भएका नेटवर्किङ साइट मात्र प्रयोग गर्न पाउने व्यवस्था गरेको छ ।
न्युयोर्क टाइम्सले रिपोर्ट गर्छ कि डोनाल्ड जे. ट्रम्पको चुनाव सायद सबैभन्दा ठूलो उदाहरण हो कि संसारभरि, सामाजिक सञ्जालहरूले मानव समाजलाई मौलिकरूपमा पुनरुत्थान गर्न मदत गरिरहेको छ । किनभने सामाजिक सञ्जालले मानिसहरूलाई स्वतन्त्ररूपमा सञ्चार गर्न अनुमति दिन्छ, तिनीहरूले एक पटक सीमान्तकृत समूहहरूबीच आश्चर्यजनक रूपमा प्रभावशाली सामाजिक संस्थाहरू सिर्जना गर्न मदत गरिरहेका छन् ।
सामाजिक सञ्जालविना सामाजिक, नैतिक, वातावरणीय र राजनीतिक विकृतिहरू न्यूनतम दृश्यता हुनेछ । मुद्दाहरूको बढ्दो दृश्यताले शक्तिको सन्तुलन केहीको हातबाट जनतामा सरेको छ ।
सोसल मिडियाले बिस्तारै वास्तविक सक्रियतालाई मार्दै छ र यसलाई ‘स्ल्याकटिभिज्म’ले प्रतिस्थापन गर्दै छ । सामाजिक सञ्जाल सक्रियताले सामाजिक मुद्दाहरूको बारेमा बढ्दो सचेतना ल्याउँदा यो जागरुकता वास्तविक परिवर्तनमा अनुवाद भइरहेको छ कि छैन भन्ने प्रश्नहरू रहन्छन् । कतिपयले तर्क गर्छन् कि सामाजिक साझेदारीले मानिसहरूलाई वास्तविक जीवनमा अभियानहरूमा सक्रियरूपमा संलग्न नगरी सामाजिक मुद्दाहरूमा आफ्नो चिन्ता व्यक्त गर्न कम्प्युटर र मोबाइल फोनहरू प्रयोग गर्न प्रोत्साहित गरेको छ । तिनीहरूको समर्थन ‘लाइक’ बटन थिच्न वा सामग्री साझेदारी गर्न सीमित छ । यो निष्क्रियता एक धेरै मानव प्रतिक्रिया हो जब मानिसहरूलाई विकल्पहरू दिइन्छ जसले तिनीहरूलाई कार्य गर्ने जिम्मेवारीबाट मुक्त गर्दछ ।
क्याटेगोरी : विचार / ब्लग
ताजा अपडेट
- नेपालबाट बङ्गलादेश विद्युत् निर्यात सुरु
- गरिमा विकास बैंक र नेपाल विद्युतीय व्यवसायी महासंघबीच सम्झौता
- इन्फोडेभलपर्स र साङ्ग्रिला डेभलपमेन्ट बैंकबीच सम्झौता
- प्राइम कमर्सियल बैंकको साधारणसभा आह्वान
- कृति भेञ्चर फन्डले आईपीओ जारी गर्ने
- सूर्यज्योति लाइफ इन्स्योरेन्सको नाफा ११ करोड ५३ लाख
- शाइन रेसुंगा विकास बैंकद्वारा लाभांश घोषणा
- ग्लोबल आईएमई लघुवित्तको नाफा चार करोड
धेरैले पढेको
- सुनचाँदीमा सिन्डिकेट लगाएको भन्दै नेपाल राष्ट्र बैंकविरुद्ध सर्वोच्चको कारण देखाऊ आदेश
- समसामयिक राजनीतिक व्यङ्ग्य
- चिया पसल पनि कम्पनी ?
- ढोरपाटन जोड्ने सडक कालोपत्रे गरिँदै
- युनिश शाहीको गीत ‘धारिलो तिर˝ को भ्युज वान मिलियन नाघ्यो
- राजेन्द्र विमल र हरिहर शर्मालाई पुरस्कृत गरिने
- एक्सेल डेभलपमेन्ट बैंकको ट्राफिक प्रहरीलाई सहयोग
- इन्फिनिटी लघुवित्तको सातै प्रदेशमा तालिम सम्पन्न
तपाईको प्रतिक्रिया